Pod władzą kanclerza - inny AAR Polską

Spis odcinków
1a. Europa mocarstw (1568)
1b. Polska u progu nowej ery (1568)
2. Wojna trzyletnia z Austrią (1568-1572)
3. Walki w Rzeszy i Skandynawii po pokoju preszburskim (1572-1574) Początek kryzysów sukcesyjnych
4. Król panuje, kanclerz rządzi (1574-1580)
5. O niepodległość Niderlandów (1580-1584)
6. Schyłek króla Henryka (1584-1589)

Wstęp​

Technikalia: EU 2 1.9 właściwie czysta - małe i niezbyt istotne własne modyfikacje typu paru dowódców kolonialnych dla Omanu, normal/normal. Z czasem eventy własne.
Polska. Cóż, robienie z gry takim "trochę" ogranym państwem AAR-a wymaga chyba usprawiedliwienia U mnie Rzeczpospolita to raczej twór luźnej fantazji i silnika EU niż coś historycznego. Gram od 1419, zacznę od 1568 roku (niedługo po evencie o unii z Litwą) i można się domyślić, że granice i wszystko inne jest mocno alternatywne. Nie wiem więc np., czy będziemy mieli husarię, a już naprawdę wątpię, czy wobec braku (chyba?) wojen tureckich i kontaktów z Orientem będzie się tak fajnie prezentować Na protestantyzm przeszedłem tuż po Reformacji. Co do spraw ustrojowych - złota wolność zostanie szybko ucięta, ale ponieważ musimy odstawać od reszty świata, typowej monarchii też nie będzie. Dużo sugeruje tytuł. Wiadomo, że nie ma co liczyć na jakieś skamienienie, będą okresy autokracji, ale też jakiegoś parlamentaryzmu.
W chwili obecnej mam gotowy odcinek wprowadzający, podzielony na dwie części (o zagranicy i kraju) oraz pierwszy z akcją. Więc chociaż te dwa/trzy powinny się ukazać Mam nadzieję, że uda mi się publikować regularnie raz-dwa razy w tygodniu. Opis zagranicy - prawdopodobnie jutro. Jeżeli chodzi o formę, to wolę wykład niby-historyczny od fabuły i tak to będzie wyglądało. Zresztą widzę, że regułą staje się raczej rezygnacja z dialogów. Zastrzegam też, że w czasie dotychczasowej gry mało myślałem nad fabularyzowaniem całości, pomysł pojawił się może gdzieś na początku XVI w.
PS: dotychczas miałem nicka mociumSzmer, ale przy okazji zmieniania eufi w coś dziwnego zachciało mi się przywrócić hasło w najmniej odpowiednim momencie. I przepadło. Mniejsza, napisałem tam tylko parę postów.

 

Odcinek 1a.
Europa mocarstw (1568)

​

Ponieważ pokusiłem się o w miarę dokładny opis, odcinek wyszedł długi. Ale myślę, że następne będą krótsze.
W 1568 roku dominują w Europie cztery państwa, które można nazwać wielkimi mocarstwami. Położona najbardziej na zachód, oparta o Morze Śródziemne, Pireneje, Ren i Atlantyk Francja, stanowi kraj stosunkowo zwarty i w miarę jednolity. Składa się głównie z ziem zamieszkanych przez ludność francuską i - na wschodzie - niemiecką, lecz stosunkowo posłuszną Paryżowi. Poddani arcychrześcijańskich królów prowadzą dynamiczną ekspansję kolonialną. I tylko hugenocka opozycja, szerząca niepokój na południu kraju, ma szansę popsuć humor francuskim władzom. Bardziej rozpalony płomień wojny domowej może zwabić obcych interwentów... lecz na razie Francja pozwala sobie nawet na wojnę z Anglią.
Bardziej na wschód rozciągają się włości Habsburgów austriackich. Cesarz włada sporą częścią ziem niemieckich (jednak podzieloną na dwa kawałki przez posiadłości polskie i francuskie) oraz słabo rozwiniętymi Węgrami. Tylko wściekły militaryzm praktykowany za bezwzględnie wyciągane z Niderlandów bogactwa sprawia, że Austria może stanąć w szranki z dwoma potężnymi sąsiadami. Jednak wielka rebelia uciskanych Holendrów pozwala wrogom monarchii habsburskiej liczyć na jej bliski kres. Do ciekawostek można zaliczyć martwy tytuł cesarza łacińskiego Konstantynopola, a także księstwa Aten i Smyrny - pozostałości po fali krucjat antytureckich z XV wieku.
Być może najpotężniejsza z całej wielkiej czwórki jest Polska, a raczej zjednoczony pod berłem Jagiellonów konglomerat Polski, Czech oraz dużych części Niemiec, Węgier, Wołoszczyzny i Rusi, nie licząc enklaw oraz lenników. Czynnikami spajającymi monarchię są liczne przywileje szlachty (która zdołała stworzyć parlament stanowy i zdobyć gwarancję nietykalności bez wyroku sądu) i religia protestancka, dla której król polski gra rolę najmożniejszego na świecie protektora. Ostatnio Polskę potężnie wzmocniło wcielenie Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Na pograniczu Europy i Azji karty rozdaje imperium rosyjskie. Car uważa się za prawdziwego cesarza bizantyńskiego, choć trzon jego "wotcziny" stanowią ziemie północno-wschodniej Rusi. Ekspansja Moskwy szła dotąd w kierunku Finlandii, Litwy i stepów czernomorsko-środkowoazjatyckich, gdzie potężną niegdyś Złotą Ordę zepchnięto za Wołgę.
Istnieje jeszcze jedno państwo, które można uznać w pewnym sensie za mocarstwo ogólnoeuropejskie. Mowa o Hiszpanii, potędze na Morzu Śródziemnym, ważnej kolonizatorce i posiadaczce strategicznych przyczółków w Mediolanie, Irlandii, a także na Islandii i Gotlandii. Ale iberyjska linia Habsburgów niechętnie angażuje się w kontynentalne awantury, prowadząc raczej pokojową i koncyliacyjną politykę.
Reasumując, mamy do czynienia z równowagą sił czterech mocarstw, choć odnosząca w Niderlandach pewne sukcesy rebelia może zadać Austrii wielki cios i zachwiać istniejącym porządkiem. Może to bowiem oznaczać rozbiór posiadłości habsburskich między Polskę, Francję i mniejsze, ambitne państwa.

Azja
Zanim przejdziemy do bliższej analizy niektórych regionów Europy, rzućmy okiem na Bliski Wschód i Azję Centralną. Tutaj istnieją dwa zasadnicze sojusze: sunnicki, skupiający potężne Imperium Uzbeckie, emirat Adenu i związek plemion tureckich Ak Kojunłu oraz szyicki, złożony z mameluckiego Egiptu, Persji i Omanu. Znaczenie marginesowe ma alians Złotej Ordy i chanatu syberyjskiego, niezbyt dobrze radzący sobie z ekspansją rosyjską. Trzeba też wspomnieć o zadawnionym układzie Timurydów oraz samozwańczego kalifatu Moktarydów, którego uczestnicy znajdują się dziś w przeciwnych stronach Persji.
Większej uwagi domaga się państwo kagana uzbeckiego, które znajduje się, jak się zdaje, w okresie degeneracji typowej dla tego rodzaju imperiów. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu Uzbecy kontrolowali większość ziem należących niegdyś do Timurydów i stepy Azji Środkowej. Obecnie jurtę wielkiego kagana nadgryzają wegetujący dotąd Safawidzi oraz zbuntowane chanaty Kazachów i Nogajów. Władca stepowego imperium szczyci się swoim indyjskim lennikiem - Hajdabaradem i kilkoma twierdzami koło Morza Czarnego (Kercz, Tbilisi). Tymczasem granicy północnej właśnie tknął car moskiewski...

​

Niemcy i Europa zachodnia
Rzesza ciężko przeżyła w XV wieku wielką awanturę wojenną rozpętaną przez Williama Mordore'a, jednego z dowódców sił Albionu we Francji, i jego syna Jamesa, faworyta króla angielskiego Henryka VI. Mordore senior marzył o udzielnym władztwie dla synalka, który również zapalił się do tych planów. Mordore'owie doprowadzili do aneksji przez Anglię Lotaryngii, która posłużyła za bazę wypadową kampanii w północno-zachodniej Rzeszy. Skłócone księstewka łatwo padały łupem rozwydrzonego we Francji angielskiego żołdactwa. W szczytowym okresie imperium Mordore'ów rozciągało się od Hanoweru po Lotaryngię i od Zelandii po Wirtembergię.
Jednakże ogromne kontrybucje nakładane na szlachtę i bezlitosny wyzysk chłopstwa w prywatnych posiadłościach awanturników ziemiach doprowadziły do fali buntów, a niekontrolowane podboje bez oglądania się na prawa Cesarstwa - do znienawidzenia Anglii przez świat. Mimo krwawych pacyfikacji i likwidacji powstających księstewek (w wielu władzę przejmowała przybyła z najeźdźcami szlachta angielska) do początku XVI wieku utracono wszystkie niemieckie posiadłości.

James Mordore​

Zrujnowany skarb i stosunki z większością krajów świata doprowadziły do wielu wojen i coraz większego zdzierstwa, a w konsekwencji również powstań chłopskich w zachodniej Anglii, Irlandii i Walii, zbrojnych buntów szlachty francuskiej. Utracono większość przyczółków po drugiej stronie Kanału, książęta hescy objęli hrabstwo Kentu (przejęte potem przez Habsburgów), a w dodatku Szkocja stała się niemal równorzędnym dla Londynu konkurentem na Wyspach Brytyjskich. Ambicje górali poszły, o dziwo, w kierunku morza, co było przyczyną wojen z Bremą i Danią. Zarówno Anglia, jak i Niemcy długo wygrzebywały się z kryzysu zgotowanego im przez Mordore'ów.
Na przełomie XV i XVI wieku powstały w Rzeszy trzy stronnictwa, które odpowiadają mniej-więcej dzisiejszym granicom mocarstw. Ich uczestnicy byli to głównie niewielcy książęta, często wywodzący swoją władzę z ruchu antyangielskiego. Skupili się wokół możnych protektorów: Polski, Austrii i Francji. Stronnictwo propolskie miało charakter raczej pokojowy, w każdym razie było zwrócone raczej ku północy i wschodowi niż walkom wewnątrz Cesarstwa. Z czasem nabrało protestanckiego charakteru. Natomiast partia cesarska i francuska toczyły zaciekłe walki o ziemię i wpływy.
Im głębiej w XVI wiek, tym książęta stawali się bardziej zależni od mocarstw. Stąd był już tylko krok do zagarnięcia terytoriów udzielnych państewek. Jeżeli odbywało się to z przyznaniem lilipuciemu monarsze zameczku w głębi kraju i dożywotniej pensji, mógł mówić o szczęściu. Skrajnym przypadkiem był los arcybiskupa Kolonii, którego (z poduszczenia ludzi arcychrześcijańskiego króla Francji) stany wywiozły z pałacu na taczce i utopiły w Renie. Ostatnim jak dotąd akordem tego procesu była aneksja Bawarii na początku 1568 r. Dziś cesarz ma tylko kilku prawdziwych lenników: podległą Szwecji Bremę, sprzymierzone z Paryżem, choć stosunkowo niezależne Klewe, Szwabię - sojusznika Hiszpanii oraz od biedy pozostałe tzw. księstwa szwabskie: wchodzącą w skład Polski Badenię i zależną od niej Genewę.

​

Nad Bałtykiem
Ważnym w znaczeniu lokalnym państwem nad Bałtykiem jest Szwecja, która jednakże lata świetności przeżywała w długoletnim sojuszu z Polską. Rozpadł się on na fali niepokojów reformacyjnych. Obecnie cieszy się "tylko" suwerennością, co i tak jest sporym osiągnięciem. W pierwszej połowie XVI wieku po długiej wojnie musiała zrzec się Finlandii; obecnie jej dosyć iluzoryczna władza sięga najbardziej niedostępnych rejonów, gdzie działa partyzantka "wolnych jegrów" (myśliwych) i miejscowych plemion. Ostatnim sukcesem Eryka Wazy było odzyskanie w czasie ciężkiej wojny polsko-austriackiej części wybrzeża Zatoki Botnickiej wokół Umei, znajdującej się dotąd w Księstwie Narwiku. Narwik to posiadłość jeszcze czeska - zabrana Norwegom, poszerzona o zbuntowaną część Szwecji, weszła w skład Polski.
Wojny z koalicją Polski, Szwecji i sojuszników z Danią i Norwegią wybuchały z zadziwiającą regularnością do czasów Reformacji. Przez jakiś czas wydawało się, że królestwo nad Sundem zostanie całkowicie rozebrane przez sąsiadów, zwłaszcza że Norwegia opierała się próbom zacieśnienia unii kalmarskiej aż do 1543 roku. Tylko wyspiarskie położenie stolicy i silniejsza od przeciwników flota umożliwiła przetrwanie tego trudnego okresu. Gdy z kolei Szwecja wplątała się w wojnę fińską i została ogarnięta przez bunty, Duńczycy wykorzystali chwilę słabości Trzech Koron do zaboru Goeteborga i uzyskania granicy z Norwegią. Ale udzielona wkrótce potem przez stany norweskie zgoda na faktyczne przyłączenie królestwa do Danii została wykorzystana przez Polskę jako casus belli. Tocząca się w kraju wojna domowa utorowała drogę postępom najeźdźców. Dania musiała przekazać królowi polskiemu prowadzenie polityki zagranicznej i zgodzić się na płacenie corocznego trybutu.

​

Morze Śródziemne - zachód
W Iberii sytuacja jest dosyć stabilna. Dwa państwa kolonialne: Portugalia i Hiszpania, koegzystują w zadziwiająco znakomitej komitywie, a nawet sojuszu. Lennikami Madrytu są Joannici i od niedawna Nawarra. Rycerze dzięki Rodos, Mantui i Malcie mają wpływy w całym basenie Morza Śródziemnego. Oddzielną politykę prowadzi niewielka konfederacja szlachty katalońskiej, sprzymierzona ze Szkotami.
Włochy mają swoją świetność zdecydowanie za sobą. W XV wieku papiestwo i król Neapolu mieli posiadłości w Azji Mniejszej i na Bałkanach, które odpadły wraz z przygaśnięciem ognia krucjat antytureckich. Jeszcze większe było swego czasu imperium kolonialne Wenecjan, obejmujące wszystkie byłe posiadłości Karamanów i większość zachodnich Bałkanów. Jednak ludność państwa-miasta była zbyt niewielka, by utrzymać to wszystko w ryzach i kolejni dożowie wplątali się w wojny z powstańcami oraz krajami ościennymi. Skutkiem było wyniszczenie gospodarcze i zszarganie reputacji - tutaj można się dopatrywać analogii z losami Anglii. Ostatnim upokorzeniem dla republiki świętego Marka była kontrybucja 51 000 dukatów nałożona przez... króla polskiego po zdobyciu jej stolicy przez Duńczyków.
Neapol jest obecnie sprzymierzony ze Sieną, a Państwo Kościelne z Rosją. Jest to bodaj najdziwniejszy sojusz w Europie. Polscy i inni protestanccy publicyści chętnie powracają do tematu powodów takiej przyjaźni między "papistowskim namiestnikiem szatana" a 'wschodnim despotą". Krążą opowieści o wielkich łapówkach, ale również o słowiańskich pięknościach przesyłanych Piusowi V przez cara. Jeżeli to prawda, z pewnością w procederze pośredniczy chłopsko-rybacka republika Sardynii. Neutralne Cagliari to gniazdo półświatka z trzech kontynentów. Powiadają, że ciemne interesy mają tu również ludzie z Rady Kastylii i właśnie dlatego Hiszpania wykazuje tyle pobłażliwości dla zbuntowanej prowincji aragońskiej.
Na południowym wybrzeżu Morza Śródziemnego dominują algierscy piraci, którzy narzucili swoją kuratelę Maroku i są postrachem całego zachodniego Śródziemnomorza. Kurateli imperium osmańskiego nie toleruje się poważnie, uważając ją za wynik rodzinnych konszachtów korsarskich hersztów. Zwalanie winy na Turcję jest też ulubionym argumentem Algierii, gdy z powodu uprawianego procederu czyni jej się trudności dyplomatyczne czy handlowe.

​

Morze Śródziemne - wschód
Decydujący wpływ na geografię polityczną Azji Mniejszej i Bałkanów miały krucjaty antytureckie z XV wieku i następujące po nich wojny między państwami-krzyżowcami. Największą rolę w krucjatach miała Chorwacja (rozpadła się do początków XVI w.) i Węgry, lecz swoją cegiełkę dołożyło większość krajów włoskich i bałkańskich. Sułtana osmańskiego, który zdołał zjednoczyć większość Azji Mniejszej, wypchnięto z Europy, jednak i po drugiej stronie Cieśnin nękała go Wenecja, Bizancjum i Joannici. W końcu Turcja została zupełnie rozebrana, a władca musiał uciec do Ak Kojunłu. Król węgierski ogłosił się cesarzem łacińskim Konstantynopola. Jego formalną zwierzchność w tym rejonie uznawała Chorwacja i Wenecja, ale oczywiście już nie prawosławny basileus.
Władcy-krzyżowcy praktykowali tutaj warcholstwo i anarchię nie gorsze od rycerstwa w ich własnych państwach. Wojny i rebelie co i rusz przesuwały granice. Na krótko odrodził się nawet seldżucki sułtanat Ikonium. Dziś Osmanowie po powrocie z tułaczki w Ak Kojunłu odbudowali niewielkie państwo tureckie. Cesarz konstantynopolitański tworzy razem z sebastokratorem Tesaloniki tak zwaną Ligę Prawowierną. Tesalonika - wyzwolona spod władzy chorwackiej przez awanturnika Jeana de Clermonta, który przeszedł na prawosławie i jako Andronik Klermontos założył panującą do dziś dynastię - dokonała imponujących podbojów na Bałkanach.
Państwo mameluków od czasu podboju Tunezji oraz Nubii pogrążone jest w marazmie. Panująca oligarchia koncentruje się na wyciskaniu zysków z latyfundiów, a słaby rząd centralny głównie prześladuje innowierców.

​

 

Odcinek 1b.
Polska u progu nowej ery (1568)​

W 1568 roku monarchią Jagiellonów rządzi Zygmunt August. Pod jego berłem znajduje się państwo wewnętrznie zróżnicowane i w wielu dziedzinach niejednolite. Składa się z aż siedmiu większych i mniejszych niepodległych królestw i księstw oraz kilku pomniejszych, podległych głównym. Dodatkowy zamęt wprowadza fakt, że Badenia, Czechy i Hanza są oficjalnie częścią Rzeszy Niemieckiej. Nie mówiąc już o tym, że granice wewnętrzne są raczej reliktami średniowiecza, a nie wynikiem jakichś racjonalnych podziałów.

Zygmunt II August, król Polski i Czech, apostolski król Górnych Węgier, wielki książę litewski, arcyksiążę Hanzy, etc., rycerz Ewangelii​

Parę słów o ustroju
Król urzęduje na Wawelu w Krakowie, skąd rządzi przy udziale dwudziestodwuosobowego Senatu. Zasady jego wyłaniania są dosyć skomplikowane, prawie połowę wyznacza przy różnym stopniu dowolności monarcha, zaś pozostałych rozmaite ciała stanowe. Mimo to król wraz z Senatem - niemal jedyne ważne ciała wspólne dla całej monarchii - trzymają lokalne partykularyzmy w ryzach. Innym organem o dużych wpływach jest obradujący w Warszawie wspólny Sejm polsko-litewsko-czeski. Jego posłów wybiera szlachta na sejmikach, chociaż swoich reprezentantów mają też najważniejsze gminy husyckie. Mimo że swoim autorytetem wpływa często na politykę dworu, rola sejmu oficjalnie ogranicza się głównie do uchwalania danin - większe uroszczenia feudałów udało się skutecznie ukrócić. Natomiast w sferze osobistej cieszą się oni licznymi przywilejami: faktycznie od stu lat płacą jeden podatek, obowiązuje osobista nietykalność, są też niemal absolutnymi panami na swoich włościach. Istnieje niepisana umowa: Korona ma właściwie wolną rękę w polityce zagranicznej w zamian za zostawianie w spokoju "świętych" przywilejów "urodzonych" oraz ich "mniejszych ojczyzn". Jednocześnie szlachta, mająca wspólne prawa i posiadłości we wszystkich krajach koronnych, stanowi zwornik państwa o kapitalnym znaczeniu.

Kraje monarchii

​

Najważniejszą rolę w monarchii odgrywa Królestwo Polskie, którego nazwą ogarnia się często wszystkie pozostałe kraje. Poza nim do twardego jądra państwa można zaliczyć Czechy. Podporę tronu i najważniejszą siłę polityczną stanowi średnia szlachta. Raczej czeską specyfiką są egalitarne, chłopsko-żołnierskie komuny radykalnych husytów na czele z Taborem.
Arcyksięstwo Hanzy różni się znacząco od Polski, Litwy i Czech. Zostało ono stworzone na skutek podbojów i aneksji w latach 1423 (shołdowanie Lubeki)-1553 (aneksja Saksonii, z której wydzielono Badenię i Szwajcarię). Właśnie od podbitej jako pierwsza Lubeki, która później na kilka lat trafiła pod panowanie norweskie, wzięła się nazwa Arcyksięstwa. To ważne miasto było bowiem przewodniczącym Ligi. Szlachta jest tutaj raczej słaba, a majątki posiada ze świeżych nadań monarszych; poza tym uszlachcono patrycjat miejski. Głównym postulatem stanów jest przyłączenie Prus i Estonii, a także zjednoczenie Inflant pod berłem arcyksięcia. Niczym przeciwieństwo Hanzy wygląda WKL, gdzie ogromny wpływ wywiera starodawna oligarchia możnych rodów.

Jedna z polskich twierdz w Karpatach​

Prawie absolutny charakter ma władza królewskiego starosty Górnych Węgier, wywodzącego się zwykle z małopolskiej magnaterii. Stara się on przede wszystkim siać zamęt po austriackiej stronie granicy. Po ostatniej wojnie, w której cesarz pokonał Polaków i zagarnął Wołoszczyznę mniejszą, jest on w całej monarchii najbardziej znienawidzonym władcą świata. Słuszna okazała się polityka dążąca do zabezpieczenia przedpola Karpat pod koniec istnienia niepodległego Królestwa Węgierskiego. Nieco na uboczu życia politycznego, ze względu na różnice kulturowe i religijne, egzystuje Mołdawia. Ale i Wołosi poczuwają się do przywilejów i podsycają u siebie antyaustriackie nastroje.
Osobna kategoria to lennicy, zwani "kalwińskimi dzielnicami". M.in. właśnie ze względu na wzajemną niechęć kleru i tendencje odśrodkowe przyznano niepodległość Siedmiogrodowi (książęcemu, właściwy wchodzi w skład Mołdawii) i gminie genewskiej. Do niedawna notabene rządził nią sam Jan Kalwin. Zupełnie inny status ma Królestwo Danii. Król duński jest oficjalnie "najbliższym przyjacielem króla Polski", co wiąże się z poważnymi wpływami jagiellońskimi w polityce zagranicznej oraz roczną daniną. Kopenhaga, pełna dumy i ambicji, stara się jak najczęściej demonstrować swoją siłę i niezależność.

Sprawy religijne

​

W monarchii jagiellońskiej istnieją aż trzy kościoły państwowe: ewangelicko-augsburski w Hanzie, odnowiony husycki w Czechach i ewangelicki polski (wzorowany na husyckim i luterańskim, jednak uwzględniający w pewnym stopniu lokalną specyfikę) w Królestwie Polskim. Korona stara się o rozciągnięcie nad niemieckim protestantyzmem kontroli hanzeatyckiej, a nad węgierskim - czeskiej. W Mołdawii wyznaniem panującym jest prawosławie. Litwa i Węgry (a także część Czech i Narwik, gdzie wielu ucieka przed represjami) pozostają w katolickiej strefie wpływów. Papiści cieszą się tu dotychczas pragmatycznym pobłażaniem. Zresztą zapał religijny społeczeństwa jest dość niewielki [1 misjonarz na 10 lat].

Wojsko
Władze wojskowe to, obok sejmów, najważniejsze czynniki lokalne. Każdy kraj monarchii ma parę swoich hetmanów, zwykle wielkiego i polnego, wyznaczanych dożywotnio przez króla. Nieco inaczej wygląda to w Czechach, gdzie dowodzą obierani przez lokalne gminy hetmani Taboru i Pragi. Temu pierwszemu przyznaje się rangę wielkiego, a drugiemu - polnego. W Hanzie arcyksiążę wybiera grosshauptmanna tylko formalnie, faktycznie jest to urząd dziedziczny w obrębie panującego niegdyś w Marchii Brandenburskiej (wchłoniętej przez Polskę) rodu von Hohenzollern. Grosshauptmann wybiera z kolei feldhauptmanna wedle własnego uznania, często spośród krewnych i znajomych. Funkcję głównodowodzącego całej monarchii pełni król, ale zwykle sceduje swoje kompetencje na któregoś z hetmanów.
Trzon piechoty stanowią niemieccy zaciężni i husyci, trzon kawalerii - polscy i litewscy zawodowcy, z którymi współpracuje niewielka tatarska Orda Polska osadzona w Dobrudży, Budziaku i Jedysanie. Za element mniej wartościowy uważa się pospolite ruszenie, złożone głównie z Litwinów i Wołochów.

Cele Polski
Za głównego wroga uważano dotychczas głównie Rosję, potencjalnie zagrażającą polskim posiadłościom na Rusi i w Skandynawii. W związku z tym dążono zwłaszcza do nawiązania sojuszu ze Szwecją, zainteresowaną odzyskaniem Finlandii. Ten kierunek - niekoniecznie ekspansji, być może jedynie uderzenia - pozostaje nadal w mocy, jednak ostatnio konflikt z cesarzem postawił przed politykami polskimi problem zabezpieczenia tyłów. Stąd dążenie do stępienia potęgi monarchii habsburskiej przez wspieranie opozycji na Węgrzech i w Niderlandach. Prawdopodobnie niedługo nastąpi otwarte wkroczenia na wojenną ścieżkę z Wiedniem.
Jeżeli chodzi o ekspansję terytorialną, interesują Polaków przede wszystkim Inflanty. Włości Kawalerów Mieczowych zostały rozebrane w XV wieku między Danię i Norwegię z jednej strony, a Polskę i Litwę z drugiej. Dopiero później pojawili się tutaj Anglicy i Rosjanie. Jak już wspomniano, zwłaszcza hanzeatycki patrycjat energicznie zabiega o opanowanie tych bogatych ziem. Jak dotychczas, niestety, sprawę podbojów inflanckich przesłaniają kwestie bezpieczeństwa i równowagi europejskiej.

 

Odcinek 2.
Wojna trzyletnia z Austrią (1568-1572)​

Cóż, dziękuję za wszystkie komentarze Ale mam nadzieję, że wraz z rozpoczęciem - od teraz - relacji z gry, będzie ich więcej...
1568
Do dziś spierają się historycy, co było najważniejszą przyczyną zaciętej wrogości polsko-austriackiej w drugiej połowie XVI wieku. Wiele się tutaj mówi o antagonizmie między taranem kontrreformacji a monarchią protestanckiego "rycerza Ewangelii" (tytuł króla polskiego), lecz najważniejszy powód to chyba rywalizacja o hegemonię w Europie środkowej. Monarchia nadwiślańska była w zasadzie zadowolona ze swojej pozycji, natomiast na zdobyczach zależało przede wszystkim Wiedniowi. W czasie wojny siedmiogrodzkiej (1560-1561) cesarz próbował wykorzystać trudną sytuację wewnętrzną Polski (bunty chłopskie, antymilitarny ruch szlachty) do podboju Węgier. Habsburgowie swoim zwycięstwem (polegającym zresztą na rozbiciu armii Zygmunta Augusta, która nadal operowała na niewielką skalę na ziemiach austriackich) mocno nastąpili Polakom na odcisk. Siłą bezwładu sejm zmusił króla do kupienia pokoju za Wołoszczyznę mniejszą, ale w rzeczywistości Ferdynand sprzedał znacznie więcej, niż zamierzał.
Zarówno dwór, zwrócony wcześniej ku Rosji i Inflantom, jak i rozleniwiona szlachta zapłonęli nienawiścią przeciwko Wiedniowi. Monarchia po raz pierwszy od lat przegrała wojnę. Umiejętna propaganda stronnictwa koronnego zasiała w ludności niepokój o bezpieczeństwo kraju. Publicystyczne pisemka drukowała założona w 1564 roku królewska drukarnia. Dzięki działaniu agentów dworu, sejm w uchwale poprosił Zygmunta Augusta o jak największe zaciągi do wojska. Wkrótce Litwa zgodziła się "nie chcieć nigdy innego wielkiego księcia, jak jmości króla Polski i Czech, apostolskiego króla Górnych Węgier, arcyksięcia Hanzy, etc.", co umocniło pozycję Krakowa. Na dodatek bezwzględny ucisk podatkowy Niderlandów austriackich (podobnie zresztą jak francuskich) wywołał powstanie pod wodzą Wilhelma Orańskiego. To przesądzało wybuch kolejnej wojny, w której Polska weźmie krwawy odwet za upokorzenie. Wyznaczono jej początek na marzec 1569 roku.
Przygotowania, poza opracowywaniem planów wojennych i zbrojeniami, polegały również na działaniach dyplomatycznych. Starano się nakłonić do wystąpienia Wenecję i sebastokratora Tesaloniki. Jednakże w styczniu republika świętego Marka wypowiedziała wojnę Lidze Prawowiernej. Wschód był, jak widać, ważniejszy niż Istria i wyspy dalmackie. Krótko wahano się, czy w związku z tym nie przełożyć rozprawy z Habsburgami, ale siły polskie wydawały się wystarczające, a czas pracował w Niderlandach na korzyść ciemiężycieli.

1569

​

Zawarto więc na wszelki wypadek z Rosją układ o przyjaźni oraz uznaniu granic, przypieczętowany małżeństwem kilku rodów szlacheckich i dworiańskich. 1 marca wypowiedziano wojnę cesarzowi. Jako powody podano: łamanie starodawnych praw niderlandzkich, bezprawne zagarnięcie Bawarii i wspieranie opozycji na Węgrzech po polsko-siedmiogrodzkiej stronie granicy. Tak wybuchła wojna, zwana w Polsce pierwszą o niepodległość Niderlandów, a na świecie - wojną trzyletnią. Po stronie Jagiellonów stanęła Dania i oczywiście "dzielnice kalwińskie", z których Siedmiogród był szczególnie zainteresowany konfliktem. Niestety księstwo okazało się za słabe, by zająć jakieś ziemie austriackich Dolnych Węgier, do czego zachęcał je Zygmunt August. Wiedniowi w teorii pomagała malutka Modena.
W wojnie walczono na dwóch teatrach działań. W północnym na operowała 44-tysięczna armia hanzeatycko-czeska oraz prywatny korpus jej dowódcy Sebastiana Lubomirskiego. Miał za zadanie zająć północne posiadłości Habsburgów w Rzeszy i nie przeszkadzać powstańcom w Niderlandach. Teatr południowy "obsługiwały" wojska polskie i mołdawskie. Te pierwsze niepokoiły Austrię właściwą, Bawarię i zachodnie Węgry; te drugie - ich wschodnią część i Multany. Nad Odrą formowano odwody.

Wstępny atak sił polskich​

Armia króla starannie unikały starć, napadając tylko na mniejsze oddziały cesarza, i dzięki temu odnosiły niewielkie straty. Starania Habsburgów szły w kierunku zajęcia Siedmiogrodu książęcego i właściwego. Po niezbyt długim oblężeniu zdobyli szturmem Karlsburg i zmusili Jana II Zapolyę do wycofania się w Karpaty. Tymczasem w październiku Polacy opanowali Banat i ruszyli na pomoc księciu. Austriakom udało się zmusić wojska Zygmunta Augusta do stawienia czoła głównym siłom cesarza, co skończyło się klęską Polaków. Miesiąc później korpus środkowy wyparto z północnej części arcyksięstwa Austrii do Czech. Na przełomie 1569/70 wydawało się, że może się powtórzyć scenariusz wojny siedmiogrodzkiej: minimalne zwycięstwo militaryzmu i zagarnięcie kolejnej prowincji. W kwietniu 1570 roku padł Koloszwar i w rękach habsburskich znalazł się Siedmiogród właściwy. Armia Bawarii zaczęła zajmować zachodnie Czechy. Ludzie cesarscy posunęli się do otrucia króla. Zygmunt August, złożony chorobą, na jakiś czas musiał oddać rządy Senatowi. Sejm zmusił władze do przeniesienia się z Krakowa na bezpieczniejszą północ, do Warszawy, gdzie sam obradował.

​

1570
Ale na północy sukcesy odnosili Jagiellonowie i ich sojusznicy. Ambitny król duński zajął Hanower; obiecano mu w tajnym porozumieniu, że obejmie to księstwo po wojnie. Co prawda pierwszą falę powstań w Niderlandach stłumiono, ale na samym początku 1570 roku wzięto Münster. Bardzo wygłodzona była już załoga stolicy Hesji - Kassel (padła w kwietniu). Austriacy wysuwali projekt pokoju za 60 000 talarów, który jednak był przez Polskę konsekwentnie odrzucany.
Tej samej wiosny zakończyła się wojna angielsko-francuska. Albion poniósł w niej druzgocącą klęskę, musiał oddać posiadłości irlandzkie i, o zgrozo, przyczółek na północy kanału La Manche. Do tego doszło upokorzenie w postaci zdobycia Londynu przez siły króla arcychrześcijańskiego. Z Paryżem współpracował Thomas Norfolk, którego dla powiększenia zamętu forsowano na króla angielskiego. Na północy kraju wybuchła popierająca uzurpatora rebelia. W Krakowie z jednej strony martwiono się przegraną współwyznawców, z drugiej - żywiono nadzieję (płonną, niestety), że teraz Francuzi, mając rozwiązane ręce, wbiją Austriakom nóż w plecy. Lecz solidarność oprawców Niderlandów była silniejsza.

​

Na początku lata ruszyła polska kontrofensywa, mająca na celu zajęcie ostatniej twierdzy cesarskiej na północy - Oldenburga oraz węgierskiego Preszburga. Sukcesy (w tym zdobycie Preszburga na początku 1571 r.) skłaniały Wiedeń do podbijania stawki. Ale Senat patrzył przede wszystkim na Niderlandy, gdzie odradzało się powstanie. Gdyby wygrało... potęga Habsburgów byłaby złamana.

​

1571
W lutym 1571 iberyjscy krewniacy przyszli na pomoc cesarzowi. Hiszpania podburzyła Szwabię do napadu na gminę genewską. Chodziło tu przede wszystkim o polską Badenię, gdzie stacjonowały tylko niewielkie wojska. Hiszpańskie i portugalskie desanty na północy z początku nie powodowały większego niebezpieczeństwa. Tymczasem Polacy rozpoczęli brawurową wyprawę na Wiedeń. Rozpoczęcie oblężenia natychmiast skłoniło Austriaków do rozpaczliwego organizowania odsieczy. Jednak napastnicy równie szybko umknęli na południe, by zablokować wydobycie złotonośnych złóż Styrii... Wojska cesarskie ruszyły dalej na wschód, gdzie wyzwolono Siedmiogród książęcy. Władzę objął tam już nowy książę, Stefan Bathory.

​

Miesiąc później stany z austriackiego okręgu Calais, nie otrzymawszy odpowiedzi na swoje żądania autonomii, przejęły władzę w okolicy i podjęły rozmowy z Paryżem w sprawie przyłączenia najdalszej Normandii do królestwa. W maju wzięto Oldenburg i wszystkie północnoniemieckie posiadłości Habsburgów znalazły się w polskich rękach. Siły Lubomirskiego ściągnięto na południe.

​

1572
Zapanował względny spokój - siły monarchii jagiellońskiej działały w Styrii, Bawarii i na Węgrzech, Austriacy oblegali Preszburg, ale w nowym roku sprawy potoczyły się szybko. W styczniu odbito Preszburg, ale w lutym flaga Zygmunta Augusta załopotała nad Pesztem i Styrią. Pospiesznie sfinalizowano toczone od paru miesięcy na poważnie rokowania pokojowe. Polska żądała symbolicznej kontrybucji w złocie, Hanoweru dla Danii (tak jak obiecywano), Münsteru dla Hanzy (miał być przyczółkiem do ingerowania w sprawy holenderskie) oraz protestanckiego Banatu dla Górnych Węgier. Cesarz proponował Hesję, Preszburg, Oldenburg i Banat, jednak 8 marca przystał na polskie warunki. Pokój podpisano w Preszburgu. W tym czasie Wilhelm Orański kontrolował prawie całe Niderlandy austriackie. Warszawa uważała, że teraz sam poradzi sobie z przekuciem ruchu powstańczego w niepodległe państwo.

​

Drobne informacje ze świata

• W lipcu 1568 roku chan syberyjski zawarł pokój z carem, w wyniku którego Rosjanie wznieśli nad rzeką Toboł twierdzę Kurgan - w przyszłości ważny przyczółek w walce z koczownikami.
• W październiku 1568 roku zdetronizowano obłąkanego króla szwedzkiego Eryka, a jego miejsce zajął jego brat - Jan.
• We wrześniu 1569 roku Rosja zaatakowała kagana uzbeckiego i Ak Kojunłu. Oczekiwana od dawna konfrontacja, jak dotąd, toczy się raczej po myśli Moskwy.
• W listopadzie 1570 roku zbuntowany Tangier odpadł od Portugalii i został opanowany przez algierskich piratów.
• W 1571 r. na Bałkanach wybuchła wielka rebelia słowiańska pod wodzą Serba Gawriła Baliny. Nie bez inspiracji weneckiej, zwróciła się przede wszystkim przeciwko Tesalonice i greckiemu panowaniu.
• W marcu tegoż roku powstanie chłopskie w Neapolu doprowadziło do anarchii. Korzystając z niej Hiszpanie zagarnęli Kalabrię i Tarent [prow Apulia]. W tym samym czasie Kozaczyzna zaporoska zrzuciło jarzmo krymskie. Prawie rok później podpisała ona pakt o przyjaźni z monarchią jagiellońską, a wkrótce potem sojusz wojskowy.
• W kwietniu katedrę katolicką w Gnieźnie przekazano ewangelikom [nawrócenie prowincji]. Odtąd w Wielkopolsce znajdowało się tylko kilka mało znaczących świątyń papistów.
• W maju książę Klewe został zmuszony przez króla francuskiego do złożenia hołdu lennego.

 

Odcinek 3.
Walki w Rzeszy i Skandynawii po pokoju preszburskim (1572-1574) Początek kryzysów sukcesyjnych​

Ponieważ historyczne eventy i monarchowie coraz mniej mi pasują do koncepcji, od następnego odcinka (o ile go napiszę, przy takim odzewie...) będę stosować własne.
1572
Niestety, podpisanie pokoju preszburskiego ani nie zapewniło Polsce pokoju, ani - jak się miało okazać - nie unieszkodliwiło cesarza i nie zapewniło Niderlandom niepodległości. Monarchia znajdowała się nadal w stanie wojny z Habsburgami hiszpańskimi oraz ich sprzymierzeńcami: Portugalią, Nawarrą, Szwabią. Co gorsza, król Zygmunt August starzał się i nie pozostawiał następcy. Ta bezpotomna śmierć miała przestawić zwrotnicę dziejów Polski.
Tymczasem wkrótce Badenia, z racji niewielkiej liczebności sił polskich tam się znajdujących oraz bezczynności pogrążonej w wewnętrznych sporach gminy genewskiej, wpadła w ręce szwabskie. Poza tym jak zwykle okazję do wojny z Danią zwęszył król szwedzki. Wraz z utrzymującą się z piractwa i ciemnych interesów Bremą jeszcze w marcu napadł na sąsiada, którego poparła rzecz jasna Polska i Siedmiogród. Kozacy zaporoscy odmówili wysłania wojska na tak dalekie tereny. W tym samym momencie wybuchła wojna Państwa Kościelnego z Neapolem i Sieną. W niej z kolei nie chciał wziąć udziału car moskiewski. W listopadzie miało dojść do zbliżenia ukraińsko-rosyjskiego i podpisania sojuszu.
Miesiąc później Szkocja wypowiedziała wojnę Danii. Górale liczyli, że i im będzie dane uszczknąć kawałek Danii i zbudować zaczątki swojej potęgi morskiej. Wówczas portugalsko-hiszpańskie armie inwazyjne operowały już z pomocą szwedzką wokół Sundu i Lubeki. Tym razem nerwy puściły początkowo księciu siedmiogrodzkiemu, choć szybko udało się go wciągnąć z powrotem do sojuszu. Przymierza nie dotrzymała także gmina genewska, nie chcąc psuć sobie stosunków z wiernymi kościoła kalwińskiego w Szkocji.

​

W Warszawie nastroje były niedobre. Obawiano się złamania przez cara traktatu o przyjaźni z 1569 roku, zwłaszcza że jeszcze w marcu podpisał pokój z kaganem uzbeckim (uzyskał Gruzję, Kercz i część stepów nogajskich). Kraj był wyczerpany wojną trzyletnią, chociaż unikano przymusowych, nadzwyczajnych zaciągów. Obudził się znowu pacyfizm zasiedziałej masy szlacheckiej. Konieczne stały się zabiegi o szybki pokój, zarówno na drodze zbrojnej, jak i dyplomatycznej. Na szczęście lata walk z militaryzmem austriackim przyczyniły się do szlifowania polskiej sztuki strategii wojennej, a zakłady w Czechach oraz miastach nadbałtyckich produkowały broń coraz lepszej jakości.

​

Zamierzeniom monarchii sprzyjała koncyliacyjna postawa sojuszu iberyjskiego. Szwabia zajęła już wtedy Badenię, ale nie udało się jej na dłużej zagrozić Genewie. Osłabienie Danii sprzyjało Szkotom. Madryt nie zamierzał pomagać w rozwinięciu się nowego konkurenta na morzach. Przede wszystkim zaś po pokoju preszburskim nie miała dla Hiszpanii znaczenia solidarność rodowa Habsburgów. Polska nie miała jak pomóc Badenii i Genewie, czuła się też zagrożona nad Bałtykiem. Propozycja pokoju za Ks. Badenii i symboliczną kontrybucję została więc przyjęta z życzliwym zainteresowaniem. Oznaczało to, co prawda, utracenie wpływów w tzw. księstwach szwabskich i porzucenie Genewy. Nie był to jednak teren o szczególnie żywotnym dla Polski znaczeniu.

​

Mimo protestów Senatu (na które Zygmunt August miał odpowiedzieć, że nie jest królem Genewy) 6 lipca w Roskilde podpisano traktat pokojowy na wspomnianych warunkach. Natychmiast armia zajęła się odpieraniem Szwedów. W kampanii trwającej w lecie i na jesieni 1572 roku, po serii zwycięstw polskich, wojska króla Szwedów, Gotów i Wandalów musiały opuścić ziemie hanzeatyckie. Od dłuższego czasu trwało oblężenie Umei. W tej sytuacji Sztokholm przyjął na wysuniętą przez Warszawę propozycję pokojową - żądano tylko zostawienia Bremy na pastwę Polski i Danii. 3 listopada stanął pokój kalmarski.

​

Polska walczyła teraz tylko ze Szkocją i z Bremą. Rzeczpospolita zamierzała doprowadzić aneksji tej drugiej przez Danię, co zakończyłoby okrążenie sojuszu i w przyszłości zniechęciłoby Szwedów do ciągłego dybania na ziemie "najbliższego przyjaciela króla polskiego". W każdym razie niebezpieczeństwo opanowania Bałtyku przez Trzy Korony i Hiszpanię zostało zażegnane. Pod koniec 1572 roku do Warszawy dotarła wieść o całkowitym załamaniu panowania austriackiego we Flandrii. Co prawda było ono dziełem papistowskich separatystów spod znaku hrabiów Egmondów, a nie skupionego wokół Orańskiego ruchu wszechniderlandzkiego.

​

1573
Niestety, 4 stycznia 1573 roku zmarł nagle Zygmunt August i Polska musiała wejść na trudną drogę wewnętrznych walk i przekształceń. Na długo rozpanoszyła się anarchia wraz z sobiepaństwem. Nowego króla miała wybrać szlachta, jednak tryb elekcji był bliżej nieokreślony. Tymczasowo regencję objął kanclerz wielki koronny, Jan Firlej.

​

Zanim w ogóle zabrano się do wyboru, pojawiły się kandydatury. Król szwedzki, ze względu na niedawną wojnę, tracił na wstępie wszystkie szanse. Podobnie z wysuniętym nieśmiało Habsburgiem: zbrojni husyci pojawili się na granicy, by godnie powitać cesarza, gdyby ośmielił się przekroczyć granice monarchii. W Pradze wzniesiono dla niego na ten wypadek szubienicę. Księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego skutecznie uziemił najazd prywatnych wojsk starosty Górnych Węgier, Sebastiana Lubomirskiego. Małopolska magnateria snuła plany ścisłego podporządkowania sobie Madziarów, a Siedmiogrodzianin na tronie na pewno zadbałby o interesy ziomków.
Na placu boju zostało więc, pomijając ciekawostki w typie cara moskiewskiego, dwóch kandydatów: Wilhelm Orański oraz król duński Fryderyk. Jako że Orański, mający coraz większe kłopoty z Austriakami, z góry odmówił przyjęcia korony, Fryderyk poczuł się zbyt pewnie i zażądał zwrotu Jutlandii wraz z kontrolą nad Sundem. Tymczasem Firlej zwołał sejm do Warszawy, na którym po raz pierwszy wystąpili posłowie wszystkich krajów monarchii. Deputowani uznali, że jeżeli kandydat żąda jakichś korzyści poza tak wielkim zaszczytem jak korona polska, czeska itd., nie ma sensu z nim rozmawiać. Po długich debatach udzielono kanclerzowi pełnomocnictw na wysłanie poselstwa... do Francji. Miało się tam wystarać o jakiegoś protestanckiego Kapetynga, który mógłby zapewnić w przyszłości współdziałanie Paryża przeciwko cesarzowi.
Karol IX sprzeciwił się umocnieniu któregoś z hugenotów przez osadzenie go na tronie warszawskim. Poselstwo Firleja "dostało" tylko Henryka de Valois (zwanego w Polsce Walezym), zagorzałego katolika i jednego z organizatorów haniebnej Nocy św. Bartłomieja. Polacy, chcąc wykonać uchwałę sejmu i nie przedłużać anarchii, zgodzili się na Henryka pod warunkiem podpisania przez niego dokumentów gwarantujących Polsce jej ustrój i wolność religijną. W ten sposób monarchia znalazła się pod berłem osoby zgoła nieoczekiwanej.

​

Walezy został w Warszawie przyjęty, jak łatwo się domyślić, dosyć chłodno. Ten arcykatolik był z urzędu głową aż trzech Kościołów protestanckich. Za zgodą sejmu scedował swoje prerogatywy na Firleja. Kanclerz po rozjechaniu się posłów do domu stał się obok Senatu główną siłą powstrzymującą króla przed restauracją w Polsce papizmu. Wielu senatorów zresztą przebywało na prowincji, bo nie uznawali Walezego lub musieli się zmagać z lokalnymi niepokojami. Póki co nie wynikł żaden wielki wybuch niezadowolenia, lecz sytuacja była niestabilna. Hetman Taboru prowadził regularną wojnę ze starostą Górnych Węgier i słowackimi góralami. Działania zbrojne prowadziły także litewskie partie magnackie i stronnictwo średniej szlachty, dążące do niezależności od wielkich. Spore kręgi możnowładztwa chciały wykorzystać osłabienie rządu do uzyskania nadań i przywilejów. Po całym kraju pętała się niewielka armijka szkocka. Wylądowawszy w Oczakowie, została rozbita aż pod Gdańskiem. Wpływy do skarbu spadły, trzeba było zaciągać pożyczki i psuć monetę. Miała ona ok. 97% nominalnej wartości.

Henryk Walezy, król Polski, etc., w przyszłości także arcychrześcijański król Francji​

Tymczasem wojna z Bremą toczyła się nadal. W styczniu-lutym przeprowadzono zwycięską kampanię, najpierw w duńskim księstwie Hanoweru, a później na terytorium samej rozbójniczej mieściny. Armia, złożona z chłopów i zaciężnych opryszków, rozpierzchła się na cztery strony świata. Rozpoczęło się oblężenie Bremy. Żywotność Polski, która poradziła sobie w polu z cesarzem, zręcznie dogadała się z wrogami i uzyskała dynastyczny sojusz z potężną Francją, budziła podziw w świecie.

​

Coraz szersze kręgi zataczała rebelia Baliny na Bałkanach. Na początku marca 1573 roku sebastokrator Tesaloniki, Konstantyn II Klermontos, musiał uciekać z miasta aż do Kosowa. Gawriło Balina zagarnął Tesalonikę, restytuował Carstwo Bułgarii i stanął na jego czele jako Iwan Asen IV. Już po dwóch tygodniach został przyjęty zamiast sebatokratora (który przed niemal rokiem odmówił basileusowi udziału w wojnie z Osmanami) do Ligi Prawowiernej. Była ona znacznie słabsza niż kilka lat wcześniej. Wenecja zdobyła Moreę i przyczółki bizantyńskie na południu Azji Mniejszej. Republika świętego Marka odzyskiwała wpływy.
Jednak dla Polski większą wagę miały niewielkie wystąpienia balinowskie na terenie Hospodarstwa. Chociaż podpisano z Iwanem Asenem traktat o przyjaźni, luźne grupki zaatakowały Dobrudżę, próbując rozszerzyć panowanie bułgarskie po Dunaj. Stawiały one opór dość długo dzięki opanowaniu przepraw na rzece. Powstańców rozbito, kiedy próbowali (po opanowaniu Dobrudży) zagrozić portom w Kilii i Białogrodzie. Niedługo odzyskano kontrolę nad buntowniczą prowincją. Z uwagą obserwowała Warszawa postępy balinowców w Wołoszczyźnie mniejszej. Niestety Austriacy potrafili sobie potrafić z buntem równie dobrze jak monarchia.

​

Pod koniec roku przedłużające się na prowincji walki wewnętrzne doprowadziły do rozkwitu działalności rozmaitych szarlatanów oraz nawiedzonych kaznodziei. Głosili oni, że wszystkie klęski są powodem wybrania na króla papisty, wspólnika szatana i cesarza. Oczywiście w katolickich krajach monarchii szerzyły się z kolei teorie o karze boskiej za grzech herezji. Tkwiący w poddaństwie, ciemny lud chętnie wysłuchiwał tych bajań i często pod ich wpływem chwytał za widły.

​

1574
Na początku 1574 roku w Münsterze pojawił się Wilhelm Orański z najbliższymi współpracownikami. Musiał uciekać na polską stronę granicy z ujarzmionych Niderlandów. Austriacy zlikwidowali Flandrię, wtrącili do twierdzy Egmonda, z powrotem obsadzili wszystkie miasta swoimi załogami. Wojna trzyletnia nie oswobodziła Holendrów. Oczywistym celem Polski stało się przygotowanie nowej wojny z cesarzem, która raz na zawsze wybiłaby mu z głowy hegemonię w Niemczech i na Węgrzech. Jednakże problemy wewnętrzne jeszcze długo miały uniemożliwiać jakiekolwiek ruchy.
W lutym, po blisko rocznym oblężeniu, wzięto Bremę. Mimo namów Polaków król duński nie chciał chwycić podsuwanej mu pod nos zdobyczy. Patrycjat miasta odmówił złożenia hołdu Rzeczypospolitej, wymawiając się stosunkiem lennym ze Szwecją i papistowskim wyznaniem Henryka Walezego. Drogo zapłacił za bezczelność. Po krótkich wahaniach zdecydowano o likwidacji oddzielnej państwowości bremeńskiej i przyłączeniu jej terenów do Arcyksięstwa Hanzy.

​

Drobne informacje ze świata

• W lipcu 1572 r. zakończyła się izolacja Wenecji w Europie. Republika św. Marka sprzymierzyła się z Francją i Genuą.
• W listopadzie król Neapolu znowu został wygnany z miasta, a większość jego posiadłości zagarnęło papiestwo.
• W kwietniu 1573 roku kozacy opanowali Bakczysaraj po tym, jak chan krymski uparcie nie chciał uznać ich niezależności. Chanat trafił pod zarząd kozacki, a Dewlet Gerej musiał uciekać na Kaukaz.
• We wrześniu rozpoczęła się kolejna wojna Moskwy (i kozaków) ze Złotą Ordą.

 

Odcinek 4.
Król panuje, kanclerz rządzi (1574-1580)​

Nie jestem do końca zadowolony z tego odcinka, głównie zmagałem się z buntami i trudno znaleźć dla tego ciekawą formułę. Wszystkie eventy z major_pol są od teraz wyłączone. Event o układzie drezdeńskim wzorowany na "Struggle for royal power" z tegoż pliku. Opis lakoniczny, bo od tego jest tekst AAR-a.
1574
Ledwo w rok po uspokojeniu sytuacji w Rzeczypospolitej znowu nastąpiła destabilizacja. W czerwcu zmarł król Francji Karol IX i w skutek rozlicznych mordów na tle religijnym, także w obrębie dynastii, prawowitym dziedzicem korony okazał się Henryk Walezy. Ledwo wieść o tym dotarła do Warszawy, król wymknął się konno ze stolicy razem z kilkoma towarzyszami. Przez Wielkopolskę, Śląsk i Saksonię wyjechał do Paryża. Kanclerz Jan Firlej dogonił monarchę i wzywał go do powrotu - bez skutku. Co gorsza, Firlej zmarł w drodze powrotnej. Państwo zostało bez dwóch najważniejszych osób. Pospiesznie zwołano sejm nadzwyczajny, na który zdołała stawić się głównie drobna oraz średnia szlachta z Korony i zachodniej Litwy.

​

Zdolny mówca, postrzegany jako przywódca masy szlacheckiej - Jan Zamoyski - namówił posłów do podjęcia negocjacji z Walezym. Jego stronnicy doprowadzili do wyboru Zamoyskiego na kanclerza, co było fomalnie prerogatywą króla. Uchwał niepełnego parlamentu nie uznał Senat ani magnateria. Możni widzieli w bezkrólewiu okazję do wznowienia licytacji kandydatów na przywileje i nadania. Pomniejsza szlachta zawiązała konfederację w obronie decyzji sejmu, zaczęto też organizować ochotnicze oddziały zbrojne. Uzyskała poparcie Taboru (a przez to w praktyce Korony Czeskiej) i grosshauptmanna Hanzy margrabiego Jana Jerzego von Hohenzollerna. Ten ostatni liczył na osłabienie rządu, z czym wiązał marzenia o restytucji niepodległej Marchii Brandenburskiej.

​

Tymczasem Zamoyski spotkał się z posłami Walezego w Dreźnie. Obiecał utrzymanie rządów Henryka w Polsce, a w zamian zażądał ponownego potwierdzenia praw Rzeczypospolitej, a także uznania ważności jego urzędu i przyznania kanclerzowi wszelkich praw regenta. Chciał również przyłączenia dwóch protestanckich prowincji niemieckich: Turyngii i Wirtembergii do Arcyksięstwa Hanzy. Francuscy delegaci bez wielkiego entuzjazmu przyjęli te warunki: nie było innego sposobu na zachowanie korony polskiej. Wymagane cesje zmniejszały liczbę ewangelików w Królestwie, zaokrąglały granicę i przerzucały na Rzeczpospolitą konfrontację z cesarzem. W istocie wschodnia granica francusko-austriacka rozciągała się teraz tylko na krótkim odcinku w dawnej Szwajcarii.

​

Dalej idące konsekwencje miał układ drezdeński dla Polski. Odtąd król panował, a kanclerz wielki koronny (z czasem całej Rzeczypospolitej) rządził. Henryk już do końca życia nie pojawił się w Rzeczypospolitej, zajęty sprawami Francji. Władza Zamoyskiego oparła się na średniej szlachcie, występującej przeciwko dominacji możnowładztwa. Z jej pomocą miał przeprowadzić reformy polegające na zwiększeniu roli izby poselskiej (a co za tym idzie degradacji Senatu), wprowadzeniu podległości całej administracji królowi, a właściwie reprezentującemu go kanclerzowi i odebraniu bezprawnie dzierżonych królewszczyzn.

Zachodnie Niemcy po układzie drezdeńskim​

Jednak Zamoyski musiał się długo zmagać z oporem. Dochody skarbu spadły jeszcze bardziej, gdyż z niestabilności politycznej chętnie korzystano, by nie płacić podatków. Udało się powstrzymać zwołanie do Warszawy antysejmu, ale wiadomo było, że nowa władza nie uzyskałaby w głosowaniu większości. Kanclerz poprosił więc najpierw stany czeskie o potwierdzenie panowania Henryka Walezego, ważności letniego sejmu i układu drezdeńskiego. Sejm zebrany w Pradze ogłosił odpowiednią uchwałę, dając przykład reszcie krajów monarchii. Wkrótce w ślady Czechów poszła Hanza. Husyci stłumili powstanie papistów (zapewne podburzonych przez austriackich agentów) w Sudetach.

1575
Zaburzenia w państwie trwały jednak nadal. Już w styczniu w Mińsku zawiązała się konfederacja "w obronie króla i wolności" złożona z katolickich fanatyków i miejscowej magnaterii. Konfederatów wykończyła głównie sroga zima, a ich resztki rozbiła armia Wielkiego Księstwa. W Polsce i na Litwie zorganizowano ochotnicze zaciągi do wspólnego korpusu pacyfikacyjnego, który wraz z oddziałami z pozostałych krajów Rzeczypospolitej siłą egzekwował porządek.
Już miesiąc później zawiązano na granicy polsko-kozackiej, nieopodal Połtawy, kolejną konfederację. Na nieszczęście dla konfederatów w okolicy stacjonowała armia litewska, która natychmiast rozpędziła wichrzycieli na cztery wiatry. Na jakiś czas opozycja zrezygnowała z otwartych buntów, stawiając na współpracę z cesarską piątą kolumną i niepłacenie podatków. W kwietniu Austriacy (lub Litwini?) podburzyli wołoskich chłopów z Siedmiogrodu właściwego do powstania, wmawiając im, że Zamoyski wraz z węgierską szlachtą i saskim mieszczaństwem chce zakazać wyznawania prawosławia. Tłumienie buntu przeciągnęło się aż do pory żniw.

Konfederaci połtawscy byli fatalnie zorganizowani i dowodzeni, ich siły dosłownie rozłaziły się po okolicy​

Tymczasem udało się wynegocjować zawieszenie broni ze Szkocją. Rzeczpospolita uzyskała upragniony pokój, znajdując się przecież na wojnie od sześciu lat. Pokój nie oznacza oczywiście spokoju.
W czerwcu Otto von Scheibe, bawarski awanturnik na żołdzie Wiednia, pojawił się w Magdeburgu z cesarskim nadaniem... arcybiskupstwa Magdeburga, nie istniejącego od stu lat z górą. Na gwałtowny protest posła polskiego Austriacy zaprzeczyli, by mieli z Scheibem coś wspólnego. Tak czy inaczej, rzekomy książę-arcybiskup sprowadził ze sobą dwunastotysięczną armię zwerbowaną w Hanowerze, Hesji i portach hanzeatyckich spośród społecznego marginesu i artylerię oblężniczą. Dzięki armatom Scheibe w ciągu pięciu miesięcy zainstalował się w twierdzy i rozpoczął zabiegi na dworach europejskich w kierunku uznania niepodległości "arcybiskupstwa".

​

Wkrótce jednak pojawił się grosshauptmann margrabia von Hohenzollern. Magdeburg padł po ośmiomiesięcznym oblężeniu. Zamoyski zdecydował się złośliwie odesłać cesarzowi jego sługusa.
W tym mniej więcej czasie kraje papistowskie zaczęły wprowadzać w życie postanowienia soboru trydenckiego, mającego wzmocnić zepsute wyznanie rzymskiego Antychrysta. Nie zrobiono ani kroku w kierunku przybliżenia katolicyzmu do zasad Ewangelii, natomiast wzmocniono papieski despotyzm i przydano mu pretorianów - jezuitów. Swoją misję podporządkowania Rzymowi wszelkimi środkami całego świata próbowali realizować i w Polsce. Jednak wpuszczono ich tylko do Wielkiego Księstwa, co było czasowym ustępstwem na rzecz tamtejszych papistów. Zresztą także wśród nich powstawały liczne antyjezuickie pamflety - drukowane w krakowskiej drukarni królewskiej w wielkich nakładach.

​

Jeszcze w 1575 roku decyzje soboru zatwierdziła Genua, rok później samo Państwo Kościelne. Dopiero w 1580 r. cesarz zafundował Trydent swoim nieszczęsnym poddanym.

1576
Rok 1576 obfitował w ważne wydarzenia. W kwietniu opozycja zrealizowała plany zwołania antysejmu mającego unieważnić uchwały z lata 1574 r. - ponieważ w Warszawie trzymał się mocno kanclerz, antyzamojscy senatorowie wraz ze specjalnie dobranymi posłami zebrali się w Krakowie. Jak można się było spodziewać, ogłoszono bezkrólewie i skazano kanclerza na banicję. Na tak poważne zagrożenie odpowiedziały wspólnie armia koronna i litewska. Przewrót ucięto w zarodku. Większość senatorów straciło stanowiska i nie powołano nowych. Zamoyski uzgadniał odtąd codzienne decyzje tylko z liderami izby poselskiej.

​

We wrześniu w Prusach wybuchło kolejne powstanie, wymierzone jednak nie przeciwko kanclerzowi, lecz czeskiemu namiestnikowi. Próbował on dręczyć mieszczaństwo królewieckie podatkami, by skarb praski odbił sobie bierny opór katolickiej szlachty w Sudetach. Stany od dawna ciągnęło raczej ku Hanzie niż ku panującym tu od upadku Zakonu Krzyżackiego Czechom. Zamieszki stłumiono zbrojnie, jednak ponieważ Praga nie była w stanie pomóc Polakom i Litwinom, zmuszono ją do cesji Prus na rzecz Hanzy [zmiana DP: +1 centralizacja].
W październiku zmarł cesarz Maksymilian II. Dwór francuski i Rzeczpospolita dogadali się w sprawie nacisku na Wiedeń, by uznał Henryka Walezego (jako arcyksięcia Hanzy i posiadacza kilku tytułów niemieckich związanych z koroną francuską) za elektora Rzeszy z czterema głosami. Nowy arcyksiążę Austrii Rudolf musiał ustąpić pod naciskiem dwóch mocarstw. W elekcji cesarskiej Henryk oczywiście przeważył głosy Rudolfa i księcia Szwabii - nowym cesarzem został lennik króla arcychrześcijańskiego, Wilhelm II z Klewe.

​

Był to wielki sukces monarchii henrykowskiej: Habsburgowie utracili koronę cesarską i stali się formalnie równi kilku jeszcze istniejącym księstewkom Rzeszy. Niestety dalsza polityka Francji miała zaprzepaścić to zwycięstwo.

1577-78
Znowu w kwietniu zwołano sejm, tym razem już z udziałem kanclerza i do Warszawy. Zjechali się posłowie z Polski i Litwy. Zamoyski liczył na zatwierdzenie wreszcie przez całą szlachtę uchwał sprzed trzech lat, jednak nasłuchał się jedynie żądań wolnej elekcji i wyboru nowego kanclerza (bo pomysł jego wyboru przez sejm się panom braciom spodobał). Trzeba było zapobiec zaburzeniom mało legalną drogą powołania w imieniu króla nowego Senatu, złożonego ze zwolenników władz. Taki Senat utrącił wszystkie antyrządowe decyzje posłów i wśród narzekań sejm rozjechał się do domów.

​

Jesień przyniosła nową konfederację w Czernihowie i na Wołyniu. Skończyła jak wszystkie poprzednie. Następny rok upłynął, o dziwo, spokojnie.

1579
W 1579 r., jak mówiono złośliwie w Warszawie, zbuntowali się wszyscy ci, którzy nie zdążyli wcześniej. Część kleru współpracująca z magnatami głosiła z ambon, że Zamoyski obalił króla i rządzi wbrew prawom Boskim. Doprowadziło to do buntu włościańskiego w Poznańskiem. Podobne akcje w Hospodarstwie miały doprowadzić rok później do powstania mołdawskich chłopów. W czerwcu wystąpili Tatarzy w Jedysanie, którym osłabiony skarb nie miał jak wypłacić żołdu. W rezultacie z Tatarami musiała się zetrzeć armia polsko-litewska.
Jednak władze mogły się powoli skupić na innych kwestiach niż ciągłe zmaganie się z rebeliami. Jedno ze stronnictw bułgarskich, wspierające Mikołaja, brata Iwana Asena IV i pretendenta do tronu carskiego, obiecywało w wypadku przejęcia steru wziąć udział w konflikcie z Austrią. Otrzymało niewielkie wsparcie.

​

Daleko ważniejszą sprawą było oficjalne upaństwowienie kościoła szkockiego, będące pierwszym krokiem do wprowadzenia reguł kalwinizmu. Rzeczpospolita przyjęła radośnie rozszerzenie się europejskiej wspólnoty ewangelickiej i zawarła ze Szkotami traktat o przyjaźni.

​

1580
Wreszcie ruch opozycyjny zaczął wygasać. Na wiosnę wybuchła jeszcze tylko rebelia mołdawskiego chłopstwa. Przeciwnicy Zamoyskiego doszli do wniosku, że trzeba poczekać, aż pojawi się kolejny kryzys sukcesyjny lub kanclerzowi podwinie się noga. Kolejny sejm polsko-litewski w czerwcu potwierdził wreszcie letnie uchwały z 1574 r., podobnie uczyniły zgromadzenia Górnych Węgier i Mołdawii. Otworzyła się, jak się wydawało, droga rozwoju i reform.

Drobne informacje ze świata

• W kwietniu 1574 r. Państwo Kościelne sprzymierzyło się z Francją.
• W maju cesarz podpisał pakt o przyjaźni ze skonfederowaną szlachtą francuską w Calais. Wydaje się, że dwór wiedeński liczy na pokojowe odzyskanie wpływów w północnej Normandii.
• We wrześniu stanął pokój między Ligą Prawowierną a Osmanami. Turcy zdobyli na cesarzu Konstantynopola rejon Ankyry.
• W październiku hetman zaporoski w zamian za łapówkę 34 000 piastrów podpisał pokój w imieniu swoim i cara Rosji z Tatarami.
• W grudniu 1575 roku papież zawarł pokój ze Sieną; republika musiała zrzec się Toskanii z Florencją.
• W kwietniu 1576 Północna Gruzja uwolniła się spod jarzma sułtana Ak Kojunłu. Miesiąc później została zaatakowana przez Złotą Ordę, jednak ze względu na górskie położenie nie obawia się utraty niepodległości. W tym samym czasie do koalicji władcy Saraju i Syberii przyłączyli się Nogaje.
• W styczniu 1577 r. rozpoczęła się wojna między koalicją sunnicką pod wodzą kagana uzbeckiego i sułtana Ak Kojunłu a sojuszem szyckim persko-omańsko-mameluckim.
• W czerwcu państwo Timurydów zostało ograniczone do rejonu Samarkandy, gdzie Wielcy Mogołowie podlegają kaganowi uzbeckiemu.
• W sierpniu Szwabia najechała gminę genewską. Między Polską, Francją i Austrią wyrasta stosunkowo silne państwo niemieckie, które szuka bezpieczeństwa w sojuszu z Hiszpanią.
• W listopadzie kolejna wielka rebelia (wywołana skrajnym fiskalizmem sebastokratora Tesaloniki Konstantyna Klermontosa) doprowadziła do powstania niepodległej republiki Raguzy.
• W styczniu 1579 r. najazd sułtana osmańskiego Murada doprowadził do wybuchu wojny Turcji z szyitami.
• W czerwcu zakończyła się wojna między koalicją kagana uzbeckiego a szyitami. Persja posunęła swe granice znacznie na północ.
• W grudniu Moskwa rozpoczęła nową wojnę przeciwko Złotej Ordzie.
• W lutym 1580 r. król hiszpański, Filip, został królem Portugalii. To poważne wzmocnienie Habsburgów iberyjskich nie wydaje się zagrożeniem dla równowagi europejskiej, choć budzi niepokój w krajach kolonialnych.
• W maju szejk Adenu uznał się lennikiem wielkiego kagana Uzbeków.

 

Odcinek 5.
O niepodległość Niderlandów (1580-1584)​

1580
Niderlandzcy kupcy mawiają, że wszystko - od dalekowschodnich korzeni po cebulki tulipanów - trzeba kupować wtedy, kiedy jest na rynku tanie, a sprzedawać, gdy drogie. Grunt to wyczucie momentu. Arcyksiążę Austrii Rudolf kiepsko by sobie radził w Amsterdamie. Od chwili śmierci Zygmunta Augusta Wiedeń czekał na zupełną anarchię w Polsce. Henryk Walezy przecież uciekł, a kanclerz-regent Zamoyski prowadził długą i ciężką walkę z magnacką opozycją. Cena czy tylko ryzyko zwycięskiego wkroczenia do Rzeczypospolitej spadało. Nad Dunajem czekano na upadek regenta... Aż sytuacja w Polsce została opanowana.
Sejm 1580 roku Austria przyjęła ze zrozumiałą wściekłością. Ponoć arcyksiążę w napadzie szalonego gniewu nakazał natychmiast uwięzić poselstwo od księcia Siedmiogrodu (nawet w szale obawiał się tknąć dyplomatów kanclerskich). Zinterpretować ten gorszący akt można było tylko w jeden sposób: jako wypowiedzenie wojny (19 lipca).

​

Dania początkowo uchyliła się od wzięcia udziału w konflikcie; na szczęście szybko zdołano prośbą i groźbą namówić "najbliższego przyjaciela króla polskiego" do uhonorowania sojuszu. Tak wybuchła wojna o niepodległość Niderlandów (zwana w Polsce drugą, 1580-84).
Rzeczpospolita nie przygotowywała się do wojny, ale siły jej wystarczały do stawienia czoła arcyksięciu. Armia Hanzy natychmiast wkroczyła do Oldenburga, a Mołdawii - do Wołoszczyzny mniejszej. Taboryci wraz z posiłkami polskimi stanęli w gotowości. Najbardziej skomplikowane działania wojenne toczyły się w północnych Niemczech. Gdy tylko siły polskie przekroczyły granicę, uaktywnili się niderlandzcy powstańcy. Podpisano tajne porozumienie, w którym Zamoyski obiecał Orańskiemu nie zawrzeć pokoju, dopóki nie ugruntuje się niepodległość Holendrów. Nadzieje na rozszerzenie swoich posiadłości w Rzeszy żywiła Dania, łakomiąc się zwłaszcza na księstwo Hesji. Austriacy tymczasem wkroczyli do Turyngii, co wiązało się z rojeniami arcyksięcia Rudolfa o uzyskaniu "korytarza" z Wiednia do Amsterdamu.

​

Habsburgowie byli mniej aktywni na wschodzie. Wojska kanclerskie operowały w miarę spokojnie na ziemiach wołoskich i węgierskich: oblegano Targoviste i Preszburg. We wrześniu Szwecja przypuściła atak na Duńczyków, ale błyskawiczna interwencja dyplomatyczna Polski zmusiła go do zawarcia pokoju już po miesiącu. Żołdacy zdążyli tylko spustoszyć magazyny z rybami królestwa znad Sundu; stąd wojnę nazwano ironicznie wojną śledziową.

1581
Siły arcyksięcia co prawda w skutek chwilowej konfuzji Kopenhagi wkroczyły do Hanoweru i zajęły znaczną część Turyngii, ale losy wojny toczyły się raczej na niekorzyść Austriaków. W marcu 1581 r. Polacy zagarnęli Preszburg i Oldenburg. Armia czeska powtórzyła manewr sprzed lat dziesięciu: poszła na Styrię, po drodze demonstracyjnie rozkładając obóz po Wiedniem. Wprowadziło to pewien zamęt w działania Rudolfa na północy, ale już w maju okazał się panem Turyngii. W odpowiedzi Rzeczpospolita rozwinęła ofensywę na wschodniej rubieży monarchii habsburskiej. Zajęto Wołoszczyznę, rozpoczęły się oblężenia Belgradu i Zagrzebia. Arcyksiążę zaproponował Zamoyskiemu śmieszną sumę 14 000 dukatów, tylko pokazując swoją słabość i ruinę skarbu... Bez znaczenia dla biegu wojny było wciągnięcie przezeń do sojuszu republiki Raguzy.
W Polsce panował na szczęście spokój. Sukcesy militarne wzmagały autorytet władz i zniechęcały opozycję, która nie mogła liczyć na pomoc zepchniętego w defensywę Habsburga. Gros jego żołnierzy działało w północnych Niemczech, trzymanych w szachu przez potężnego grosshauptmanna.
Do końca roku udało się opanować Serbię oraz przymknąć austriackie okno na morze w Istrii. Kanclerz żywił nadzieje, że pojawienie się armii Rzeczypospolitej pod nosem doży zachęci Wenecję do wystąpienia.

​

Tymczasem w sierpniu Henryk Walezy zdecydował się przyłączyć ziemie cesarza Wilhelma z Klewe bezpośrednio do korony francuskiej. W Warszawie uznano ten postępek za szalony. Król wprawdzie zademonstrował swoją siłę, chyba po raz pierwszy w historii rugując ze wszystkich posiadłości urzędującego cesarza, ale doprowadził do końca krótkiej polsko-francuskiej supremacji w Rzeszy. Arcyksiążę Rudolf - nie mając już na wojnie z Rzecząpospolitą wiele do stracenia - po prostu ogłosił się nowym cesarzem.

​

Wilhelm w powszechnym odczuciu jako faktyczny poddany Henryka nie mógł nosić korony niemieckiej, aczkolwiek nie wyrzekł się jej do śmierci. Zamoyski zdołał sprowadzić do Lubeki, stolicy Hanzy, część jego insygniów monarszych, w tym tzw. krzyż Rzeszy i jabłko cesarskie. Mogły się one stać ważną kartą przetargową w rozmowach z Austriakami.

Jabłko cesarskie (Reichsapfel) wytargowane od Henryka Walezego i cesarza Wilhelma przez kanclerza Zamoyskiego w 1581 r. - wraz z kilkoma innymi insygniami spoczywało u jednego z kupców w Lubece w depozycie do końca XVI w.​

1582
Świeżo upieczony cesarz zaczął powoli dochodzić do wniosku, że z Polską nie wygra, i zaproponował Zamoyskiemu pokój: obiecał zrzec się na rzecz Polski najdalszych wschodnich rubieży swoich monarchii (pominąwszy "Cesarstwo Łacińskie" w Smyrnie i Atenach) oraz Preszburga. Odmowę kanclerza potwierdził sejm. Nie będzie trwałego pokoju bez odebrania Austriakom Niderlandów - była to prawda powszechnie uznawana.

​

Ale wojna pozostawała nierozstrzygnięta. Cesarz zapożyczył się u lichwiarzy i rozpoczął wiosenną ofensywę na Węgrzech. Znana w świecie armia austriacka szła jak burza: jeszcze w marcu wzięła szturmem Preszburg, by wkroczyć do księstwa Siedmiogrodu. Zostało ono opanowane do końca maja. W ręce nieprzyjaciela wpadł też Hanower. Wprawdzie armia Rzeczypospolitej odnosiła sukcesy na południu, na ziemiach południowosłowiańskich, ale należało zadać Rudolfowi bardziej bolesny cios. Zamoyski zdecydował się objąć obowiązki hetmana wielkiego koronnego i osobiście poprowadzić ekspedycję do Antwerpii.
Był to ważny ośrodek handlu; poza tym Flandria, ostro spacyfikowana po upadku hrabiego Egmonda, była stosunkowo bezpieczną kryjówką cesarskiego żołdactwa w Niderlandach. Ze względu na panującą tam anarchię trudno było Zamoyskiemu się stamtąd wydostać do Niemiec. Stąd przejściowo wzrosła władza niższych urzędników i rezydujących w Warszawie liderów szlacheckich. Jednak połączenie funkcji cywilnych i wojskowych wzmocniło jeszcze bardziej pozycję kanclerza. Rudolf usiłował w zamian za pozostawienie Polakom bogatej Antwerpii (poza Oldenburgiem i już wcześniej proponowanym wschodem) kupić sobie pokój. Działania te spełzły na niczym. Do końca roku Rzeczpospolita zajęła Zagrzeb, Peszt, opanowała Styrię. W tym czasie Austriacy zdołali wziąć tylko Münster.

1583
Dojrzewała sprawa pokoju. Cesarz był skłonny do sporych ustępstw w zamian za odstąpienie od sprawy niderlandzkiej. Ale wkrótce nadeszło wreszcie ogłoszenie niepodległości Republiki Zjednoczonych Prowincji. 1 czerwca Wilhelm Orański został jej stadhouderem. Rudolf musiał się teraz zmagać nie z powstaniem, lecz z regularną armią panstwową. Pewnym zaskoczeniem było zawarcie przez Amsterdam sojuszu z Ukrainą i Rosją; chodziło tu o zyskowny handel zbożem i futrami. Kupcy holenderscy poza tym bali się uzależnienia od Rzeczypospolitej, której tyle zawdzięczali. Z czasem ich konflikt z hanzeatyckim patrycjatem miał skłócić również państwa. Tymczasem dla Polski szło już tylko o korzystny pokój.

​

Negocjacje przeciągały się. Przede wszystkim Austria chciała uniknąć wypłaty kontrybucji z pustawej skarbony. Polska naciskała na to, chcąc nie psuć sobie stosunków z Duńczykami. Poza pieniędzmi i odzyskaniem Hanoweru nie można im było wiele zaoferować. Poza tym Wiedeń wolał odstąpić Warszawie tereny w dolnym biegu Dunaju, na wschód od Pesztu, natomiast nie chciał się rozstawać z Oldenburgiem. Miał on w planach kanclerskich połączyć Münster z trzonem Arcyksięstwa Hanzy. Również i w Polsce nie brakowało twardogłowych, rojących o wypchnięciu cesarza za Dunaj.

1584
Na początku 1584 r. opanowano Istrię. Polscy agenci zainspirowali chłopstwo z okolic Preszburga do wystąpienia przeciwko austriackim urzędnikom. Wszystko to zmusiło Rudolfa do zmiękczenia stanowiska. Mimo to wojna przeciągnęła się aż do 1 czerwca, kiedy podpisano pokój w Fiume (Rijece). Zamoyski uzyskał Zagrzeb dla Górnych Węgier i Oldenburg dla Hanzy. Poza tym Mołdawii zwrócono Wołoszczyznę - uzyskała ona status lenna Hospodarstwa, a w zamian Siedmiogród właściwy wszedł w skład Górnych Węgier. Austrii pozostała eksklawa w postaci Księstwa Serbii. Kanclerz liczył nie bez podstaw na szybki upadek panowania cesarskiego w odciętym Belgradzie.

​

Nikt nie spodziewał się, że pokój w Rijece zakończy na długi czas zbrojne konflikty polsko-austriackie...

Drobne informacje ze świata

• We wrześniu 1580 roku książę Szwabii po zdobyciu Genewy ogłosił likwidację "komuny heretyckiej" i przyłączenie jej ziem do swojego władztwa. Wielu kalwińskich uciekinierów schroniło się w Anglii, Polsce i Siedmiogrodzie.
• W listopadzie Hiszpania wypowiedziała wojnę Katalonii. Uzyskała poparcie całego sojuszu iberyjskiego. Sojusz z Katalończykami uhonorował odległy Dubrownik.
• W styczniu 1581 r. Trapezunt, nad którym nie potrafił utrzymać kontroli sułtan Ak Kojunłu, wpadł w ręce Osmanów.
• W lipcu roku znowu przekupstwo hetmana zaporoskiego zakończyło wojnę Rosji i kozactwa ze Złotą Ordą i chanatem syberyjskim. Wściekły car zmusił Sicz do uznania się podległą Moskwie.
• W sierpniu konfederacja katalońska została zaanektowana przez Nawarrę.
• W styczniu 1582 r. Raguza stała się częścią królestwa Hiszpanii. Republika została skasowana.
• W sierpniu Liga Prawowierna na czele z cesarzem wschodniorzymskim rozpoczęła kolejną wojnę przeciwko Turkom.
• We wrześniu kagan uzbecki ogłosił przyłączenie podległego władztwa Timurydów do swego państwa i obległ Samarkandę.
• W maju 1583 r. Uzbecy zdobyli Samarkandę.
• W lipcu chan Złotej Ordy, podobno obłąkany, wypowiedział wojnę Cyprowi i przez to całej Lidze Prawowiernej. Ponoć miał na celu obronę "wiernych Osmanów". Do wojny nie przystąpili ani Nogaje, ani Syberia.
• W sierpniu Syberia definitywnie porzuciła kłopotliwy alians ze Złotą Ordą, sprzymierzając się z odległym kalifatem jordańskim.

Europa w po pokoju w Fiume
W najbliższym czasie można się spodziewać omówienia sytuacji międzynarodowej w oddzielnym odcinku.

​

 

Odcinek 6.
Schyłek króla Henryka (1584-1589)​

1584-1585
Po zawarciu pokoju w Fiume nadeszły lata spokojne, wręcz leniwe. Szlachta gospodarowała na folwarkach, kupcy rozszerzali wpływy hanzeatyckiego patrycjatu aż po Wenecję, a skarb powoli napełniał się złotem. W 1585 roku sejm zgodził się wyłożyć środki na wytępienie papizmu na Podolu, by ta religia nie obrażała już serca Królestwa Polskiego...

​

Kanclerz Zamoyski zaczął opracowywać reformę sądownictwa. W nowych warunkach, gdy król był gdzieś daleko w Paryżu i nie miał jak pełnić funkcji najwyższego sędziego, jego kompetencje pełnił zwykle kanclerz. Jednakże szlachta buntowała się przeciwko takiemu ogromnemu skupieniu władzy, w jednym ręku cywilnej, dyplomatycznej, wojskowej, religijnej... Poza tym często pieniacze mimo wszystko jeździli do Paryża odwołać się od wyroków kanclerskich, a król Henryk z nieznajomości sprawy i animozji żywionej skrycie do potężnego Zamoyskiego wydawał często absurdalne wyroki.
Dlatego sejm uchwalił reformę sądownictwa. Odtąd państwo było podzielone na jurysdykcje, z których każda posiadała własny trybunał: w Piotrkowie, Królewcu, Bremie, Magdeburgu, Pradze, Koloszwarze, Suczawie, Kijowie lub Grodnie. Od wyroków trybunałów, złożonych z wybrańców szlachty, można było się odwołać jeszcze tylko do sejmu. W każdej prowincji miała zostać ustanowiona komisja sprawiedliwości rozsądzająca sprawy lokalne. Szło to opornie, gdyż każda komisja potrzebowała zbrojnej służby egzekucyjnej.
Cały ten system miał rzecz jasna objąć tylko herbowych. Nieuszlachcone (a ten proces, dokonany już niemal w Hanzie, postępował szybko) mieszczaństwo miało prawo magdeburskie, a chłopi podlegali jak dawniej dziedzicowi.

1586
Przy okazji tworzenia jurysdykcji ożywili się wojewodowie. Gdzieniegdzie sporządzano spisy szlachty lub zaczęto nadzorować prowadzenie ksiąg parafialnych. Te informacje pozwalały łatwiej łapać tych, którzy nie stawiali się na pospolite ruszenie. Ta przestarzała formacja rzadko brała udział w wojnach, ale była jeszcze użyteczna w tłumieniu konfederacji.

​

Wkrótce rozpoczęło się działanie komisji sprawiedliwości. Stosunkowo najwcześniej udało się wcielić w życie reformy w Małopolsce i na Mazowszu. Komisje żądały wsparcia skarbu państwowego, który musiał wypłacać pieniądze powoli. Dlatego też wprowadzanie postanowień sejmu 1585 roku ciągnęło się latami.

​

1587-1588
Korzystając ze spokoju, kanclerz starał się poprawić stosunki Rzeczypospolitej z innymi krajami. Postarano się o podpisanie pokojów wieczystych ze Szwecją i Anglią. W tym pierwszym przypadku chciano zakończyć wreszcie ciągłe wojny o Danię - w zamian czyniono Sztokholmowi pewne nadzieje na zyski kosztem Moskwy. Co do Londynu, myślano o wciągnięciu go do sojuszu wojskowego. Polska flota była spora, lecz tragicznie zacofana, zaś silni pod tym względem Duńczycy starali się ciągnąć ze współpracy jak największe korzyści i marzyli o pełnej kontroli nad Sundem. Angielska marynarka mogłaby pomóc Polsce, a potęga wieloczłonowej monarchii - umocnić bezpieczeństwo wyspiarzy. Zdawano już sobie sprawę, że we Francji lada chwila wybuchnie kryzys sukcesyjny i nie wahano się przebąkiwać o odzyskaniu Wesseksu.

​

Niemałego szumu narobiła wówczas sprawa Samuela Zborowskiego z potężnego rodu magnatów. Wystarał się on o namiestnictwo Banatu. Polska administracja na Węgrzech była raczej brutalna, traktowano ten kraj jak podbity. Może nawet więcej przyczyniały się do tego mściwe, krótkowzroczne miejscowe koterie szlachty gromadzące się wokół lokalnych rządców niż rzeczywiste intencje władz. Zborowski w swoim Banacie jednakże, poza licznymi ekscesami obyczajowymi, ściągał do swojej kieszeni wielkie haracze i zmuszał Węgrów do otwierania szkatuły za najmniejszą drobnostkę. Zaocznie trybunał koloszwarski skazał Zborowskiego na ścięcie. Choć ten uciekł z pieniędzmi do Bułgarii, na łapówkarzy i małych despotów padł strach. Na nowo zaczęto drukować antyrządowe pisemka, nawołujące do zbrojnej konfederacji. Zmusiło to kanclerza do ustanowienia państwowej cenzury druków bieżących [1 krok w stonę Obskurantyzmu].

​

Hanzeatyccy kupcy, którzy teraz mocno poczuli niderlandzką konkurencję, zaczęli zabiegi o umocnienie pozycji prawnej handlu krajowego. Wpadli na pomysł ponownego ustanowienia, w porozumieniu z Danią, zniesionego po dawnym podboju Jutlandii cła w Sundzie. Drastycznie obniżyłoby to opłacalność działań spółek holenderskich. Zamoyski odnosił się do tego niechętnie, podobnie jak duża część szlachty. Powoli pojawiali się co prawda herbowi nie wzdragający się przed inwestowaniem w przedsięwzięcia obywateli Gdańska, Królewca czy Lubeki. Tak czy inaczej, sprawa na pewno by przycichła, gdyby nie zaprotestowali energicznie posłowie Wilhelma Orańskiego. Najęte przez kogoś (kogo - nie wiadomo, choć podejrzenia padły na Hanzeatów) opryszki porwały w nocy dyplomatów, wytarzały w warszawskich rynsztokach i uwięziły na kilka dni w chlewie. Wybuchł dyplomatyczny skandal i gdyby podobnie uczyniono z przedstawicielami innego państwa, niechybnie doszłoby do wojny...

​

1589
W kwietniu 1589 roku zgodnie z przewidywaniami Zamoyskiego odrodziło się Carstwo Serbii. Objęło ono dawne posiadłości austriackie z Belgradem, a także oderwane od sebastokratora Tesaloniki Kosowo. W ten sposób potężne jeszcze przed 20 laty państwo sebastokratora skurczyło się do Bośni... W Serbii objęła władzę gałąź bułgarskich Balinidów - jako pierwszy zasiadł na tronie Urosz IV Jerzy. O dziwo, car nie przystąpił do Ligi Prawowiernej pod wodzą Konstantynopola, lecz związał się z sojuszem morsko-kolonialnym Francji, Szkocji i republik morskich. Wysłannicy Urosza Jerzego wywołali powstanie w Chorwacji, stłumione do lata przez armię Górnych Węgier.
Zamoyski kontynuował działalność dyplomatyczną. W maju udało mu się nawiązać pierwszy sojusz z Anglią, który zresztą w przyszłości okazał się nietrwały. Miesiąc później podpisano z hospodarem wołoskim (lennikiem króla polskiego jako hospodara Mołdawii) szczegółową umowę o jego obowiązku udzielania pomocy zbrojnej Rzeczypospolitej.

​

Walezy nie zdążył już zaprotestować przeciwko aliansowi z Albionem: zmarł 1 sierpnia. Nowym królem arcychrześcijańskim został Henryk IV Burbon, uprzednio hugenota, który jednak powrócił do błędów papizmu (słynne "Paryż wart jest mszy"). Tej konwersji protestanccy Polacy nie chcieli mu wybaczyć i nie miał większych szans w nastającej elekcji - która miała przerodzić się w wojnę. Tymczasem w Rzeczypospolitej nastało bezkrólewie...

​

Drobne informacje ze świata

• W tym czasie omański Maskat stracił znaczenie jako ośrodek handlu.
• W czerwcu 1584 r. Rosja rozpoczęła nową wojnę z kaganem uzbeckim.
• W sierpniu Algieria i Turcja podpisały pokój z mamelukami - zajęli jako kolonię część Maroka z Tasaretem.
• W lutym 1585 r. stanął pokój turecko-perski - sułtan wypłacił 24 000 piastrów.
• W grudniu cesarz niemiecki wciągnął do swojego sojuszu z Modeną republikę Sieny.
• W kwietniu 1586 r. wybuchła nowa wojna między szyitami a sunnitami na Bliskim Wschodzie.
• W sierpniu odrodził się chanat krymski. Tym razem Girejowie zainstalowali się w Azowie wyrwanym spod władzy chana Złotej Ordy.
• W listopadzie car i kagan podpisali zawieszenie broni.
• W marcu 1587 r. szyici i sunnici zakończyli krótką wojnę, kagan uzbecki zapłacić Persom niewielką kontrybucję.
• W kwietniu Osmanowie musieli zapłacić Lidze Prawowiernej zawrotną sumę 275 000 piastrów za pokój. Uniknął jednak strat terytorialnych.
• W sierpniu szejk Adenu stracił swoje posiadłości perskie na rzecz Safawidów, którzy umiejętnie wykorzystali bunt miejscowej ludności.
• W sierpniu 1588 r. oficjalnie wprowadzono w Hiszpanii postanowienia soboru trydenckiego.
• W styczniu 1589 r. car rosyjski znowu napadł na Złotą Ordę, tym razem wyrzekając się wątpliwej pomocy kozackiej.
• W kwietniu papież podpisał sojusz z pokonanym niedawno królem Neapolu.
• W czerwcu Ak Kojunłu razem z Uzbekami najechali kalifa jordańskiego, po jego stronie stanęła Syberia.
• W lipcu hrabstwo Kentu, które wyzwoliło się spod panowania cesarza, wróciło pod berło króla Anglii.