Kronika Białego Orła [CK2]

Henryk I Waza (1637 - 1649)​

Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki i gdański, pan i dziedzic Pomorza

​

Czci i przywiązaniu Poświęconą Kolumnę tę Zygmuntowi II Henryk I Z rodu, miłości, talentów Wnuk; Z elekcji, porządku, szczęścia Następca; Ze ślubów, serca i czynu Wdzięczny; Ojcu Ojczyzny, Dziadowi najlepiej zasłużonemu, Roku Pańskiego 1641 Wystawić rozkazał, Któremu już, Sława wieniec, Potomność wdzięczność, Wiekuistość pomniki Wzniosła, albo jest dłużna.




Król Henryk I wstąpił na tron w roku 1637 obrany na miejsce swojego ojca podczas elekcji sandomierskiej. 4 lata po koronacji król wyłożył znaczne środki na uhonorowanie swojego dziadka Zygmunta II, który zasłynął m.in. zdobyciem Kijowa. Dzięki fundacji Henryka na krakowskim placu św. Kazimierza Prawodawcy stanęła kolumna ku czci Zygmunta.

Nie rośnie sława Zygmunta dzięki kolumnie ani głazom ciosanym: sam on dla siebie był górą: nie bierze on blasku od złota ani mocy od spiżu: blask jego był jaśniejszy od złota a mocniejszy od spiżu​

Napis na Kolumnie Zygmunta​

Zajęcie Moraw przez Węgrów wywołało wielkie poruszenie na dworze Krakowskim. Działania Arpadów zagrażały ważnym szlakom handlowym biegnącym z Krakowa przez Śląsk, ku Adriatykowi i Wenecji. Jednocześnie Węgrzy zagrozili polskiej dominacji na Słowacji. Szlachta i magnaci na sejmie roku 1641 udzielili poparcia Henrykowi i zgodzili się na wypowiedzenie Węgrom wojny.

Dwunastego dnia miesiąca sierpnia doniesiono mi o wojsku nieprzyjacielskim w widłach rzek Bodrogu i Cisy zaległym. Pozostawiwszy tedy siły Jego Królewskiej Mości pod pułkownikiem Fryderykiem Szymańskim ruszyłem wraz z pancerną chorągwią by na oczy własne rzecz ujźrzeć. Usadowiły się tedy hufce wraże w miejscu obronnym wielce, jako mi doniesiono, u zbiegu dwóch rzek. Na przeciwnym zaś brzegu miasteczko zwane Tokajem było, u podnóża góry leżące. Podzielony był nieprzyjaciel na obozy warowne dwa. W pierwszym Węgrzy leżeli, w drugim zaś Italczycy. Mrowie zaś ich było, tak iż wojsku naszemu liczebnie dorównywali, bodaj przewyższali je.



Przykazałem przeto dnia kolejnego tabor rozstawić i obozem rozłożyć się, na dwie wiorsty od nieprzyjaciela, od rana samego szańce poczęliśmy wznosić ku obronności większej. Nocą wróg zaatakował obóz mołojców, rzuciłem im tedy z pomocą dragonię i piechotę niemiecką pod pułkownikiem Denhoffem, ranem zaś stu i pięćdziesięciu italskich oraz węgierskich trupów doliczylim się, mołojców zaś jeno garstka legła. Czternasty dzień sierpnia spokojnie upłynął, na harcach jeno i wystrzałach z puszek sporadycznych, piętnastego wojsko w całej sile przed tabory i szańce wyprowadzić przykazałem by do rozprawy walnej przystąpić, takoż wróg był postąpił. Ujrzelim mrowie italskiej piechoty, w równe czworoboki uszykowanej. Za nim mnogość jezdnych, pośród nich rajtaria, dragonia i kirasjerzy. Puszkarze z dział dali, od lewego zaś skrzydła węgierscy rajtarzy po nam ruszyli, po raz wtóry na cel Zaporożców sobie biorąc. Ci wszakże, dzielny odpór dawszy, do cofnięcia się rajtarów przymusili. Roty pancerne i lisowczycy puścili się w pogoń, zasypani wszelakoż ogniem artyleryi i muszkietów poważne straty odnieśli. Upłynęła tedy reszta dnia na ostrzeliwaniu wzajemnem, konkluzyi wszelakoż żadnej z tego nie było.



Wojska polskie wkroczyły na Morawy pod dowództwem hetmana polnego Ferdynanda Jabłonowskiego, uznanego dowódcy znanego ze zwycięstw nad Rosjanami. Wiktoria w bitwie pod Radoszczycami utwierdziła polską okupację Moraw i otworzyła drogę do Węgier. Po zdobyciu Budy hetman skierował się ku wschodowi. Pod Tokajem Polacy napotkali kolejną armię węgierską, wspieraną przez posiłki przysłane z Italii przez niechętnego Polsce Papieża.

Dostrzegłszy ów impas, mołojców pod młodym atamanem Chmielnickim, na przeciwną rzeki stronę nocą posłałem, poruczenie dobycia Tokaju tymże nadawszy. U świtania zaś na powrót wojsko przed obóz wyprowadziwszy, do ostrzału wrażych taborów przystąpić nakazałem. Około południa dymy znad Tokaju uniosły się, to Kozacy miasto, niebronione niemalże, dobyli. Wielki tumult i zamieszanie wszczęły się pośród wrażych szeregów, by zasię momentum owe wykorzystać osiem husarskich rot, to jest dwa tysiące jazdy, na wroga rzuciłem, od skrzydeł zaś poszli lisowczycy po lewej oraz rajtaria z pancernymi po prawej. I choć wielu padło w owej szarży śmiałej i dzielnej od muszkietów i puszek wrażych, kądy tylko do wroga przystąpili, do nogi niemal ich wybili, za nic piechotę węgierską i italską mając sobie. Mołojcy zaś, przez rzekę na powrót przeszedłszy, od tyłu na nich wpadli i wielkie spustoszenie poczynili.


7 listopada 1642 roku w Ołomuńcu zawarto traktat pokojowy na mocy którego zostały potwierdzone polskie prawa do Moraw, dodatkowo Węgrzy zostali zmuszeni do wypłacenia znacznych odszkodowań i przekazania sprzymierzonym z Rzeczpospolitą Austriakom pogranicznego rejonu.


Siła wszelakoż pozostała Italyczków i Węgrów, ci zaś położenie swe trudne dostrzegłszy, ku miastu przebijać się poczęli i przez rzekę przeprawiać. Wielu potonęło owego dnia w wodach Cisy i Borsodu, zali część zbiec zdołała i po kraju rozpierzchła się. Po bitwie dwie setki chorągwi oddano mi, w kościele zaś w Tokaju, Te Deum przykazałem grać. ​

Relacja hetmana polnego Ferdynanda Jabłonowskiego do króla po bitwie pod Tokajem
​

Zwycięstwo Rzeczpospolitej w wojnie morawskiej przyczyniło się do ponownego wzrostu znaczenia frakcji polskiej w Rzymie. W efekcie 9 wrześnie 1644 nowym Ojcem Świętym wybrany został liberalny arcybiskup Gniezna Michał Koniecpolski, który przybrał imię Aleksandra.


Henryk I zginął 5 marca 1649 tragiczną śmiercią w wypadku na Wawelu. Elekcja przeprowadzona późną wiosną wskazała na nowego króla brata Henryka i drugiego syna Władysława V, który koronowany został jako August I.


Z panowania Henryka I dwór wawelski zasłynął w całej Europie z wystawnych bali i uczt, które oprócz gry w piłkę sprowadzonej z Hiszpanii, stały się na Wawelu codziennością.


Europa Środkowa A.D. 1649​

 

​

August I Waza (1649 - 1663)
Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki i gdański, pan i dziedzic Pomorza



Zakon Jezuitów został powołany w połowie XVI wieku do walki z reformacją. Największe wpływy osiągnął w Hiszpanii, Italii oraz południowych Niemczech. Wraz ze wstąpieniem na tron polski Augusta Wazy Jezuici uzyskali poparcie króla i rozpoczęli działalność misyjną w Koronie oraz na Litwie.

Co się tyczy teraźniejszego króla, sądzę, że jemu więcej niż komu innemu winniśmy tę zbawienną odmianę i ledwobym nie powiedział, że jemu tylko samemu. Gdyby tedy jakiemu królowi polskiemu, dobremu katolikowi, przyszło na myśl nie dawać godności tylko samym katolikom, mając jak mówią do rozdania ok. 23 tysięcy tak urzędów jak beneficjów, czyby tym sposobem bez żadnej namowy nie nawrócił w krótkim czasie całej szlachty, a za nią mieszczan i chłopów? I przeciwnie, gdyby na nieszczęście dostała się władza w ręce króla heretyka, czyby szafując łaski samym tylko stronnikom swej sekty, nie pociągnął natychmiast całego królestwa do herezji? Powinniśmy tedy dziękować Panu Bogu, że odkąd grasować zaczęła ta zaraza po Polsce, mieliśmy tam ciągle królów dobrych katolików, mianowicie teraźniejszego Augusta, który, tak jest pobożny i gorliwy, że nie byłby lepszym katolikiem, choćby się urodził i wychował w Rzymie. W ciągu bowiem długiego swojego panowania odmieniwszy senat dokazał, że gdy przy wstąpieniu jego na tron było tylko trzech senatorów katolików, teraz zaś dwóch albo trzech heretyków.​

Relacja legata papieskiego, jezuity Antoniego Garimaldiego​

Postępujące wpływy jezuickie przyczyniły się do przetasowań na szczytach władzy w Rzeczypospolitej. Przy nadawaniu urzędów faworyzowana była szlachta katolicka, zaś wzburzenie pośród potężnych luterańskich rodów magnackich wywołało odwołanie podskarbiego wielkiego koronnego Zygmunta Opackiego ze stanowiska.

Rokiem pańskim 1651 poruszenie wielkie i ruchawki jakoweś powstały na dworze wawelskim pośród senatory, to zasię za sprawą urzędu podskarbiego koronnego, który lutrowi Opackiemu przez Jego Królewską Mość Augusta odebran, w ręce biskupa płockiego, Henryka Koniecpolskiego oddan został. I choć wzburzenie powstało pośród senatorami, lutrową i kalwińską herezję wyznającymi, niewiele począć mogli wobec decyzyi Jego Królewskiej Mości, za którą murem stanęli byli tak Koniecpolscy, tudzież Oleśniccy oraz Czarnieccy, gorliwi i pobożni wyznawcy onej jednej prawdziwej Wiary Chrystusowej.

Radzić począł tedy Jego Królewska Mość z doradcy swemi, tudzież możnymi panami senatorami i posłami nade nową wojenną wyprawą przeciw heretykom z cesarstwa, sam zasię Ojciec Święty Innocenty do potrzeby owej począł króla polskiego w bulli swej namawiać ad majorem Dei gloriam. Dostrzegłszy tedy sposobność by dobra rostockie, swarzyńskie i lubeckie, przed trzema już stuleciami stracone, dla Korony na powrót odzyszczyć, przykazał Jego Królewska Mość by nowe zaciągi poczynić, suplementowe chorągwie pod broń powołać i do wojny wielkiej się gotować.


Uzyskanie korony cesarskiej przez protestanckich książąt czeskich stanowiło policzek wymierzony Rzymowi. Za namową papieską król August wypowiedział wojnę cesarstwu pod pretekstem roszczeń do księstwa Swarzyńskiego, znajdującego się w granicach Polski w XIV wieku.

(…) Ruszyła tedy wyprawa przeciw Cesarstwu rokiem pańskim 1655 i przyszedł hetman wielki Fryderyk Czarniecki pod miasto zwane Gustrowiem, tamże hufce książąt Rzeszy napotkał. Zwarły się tedy siły Rzeczpospolitej z Niemcami w starciu krwawem i srogiem, i trwało ono dwa dni i dwie noce. I na nic zdała się husaria, na nic muszkieterzy, na nic puszki, pobit został hetman Czarniecki i cofnąć się musiał ze swoimi ku Rzeczypospolitej, na tarczy na powrót Odrę przekroczywszy.


Mimo porażki hetmana Czarnieckiego pod Gustrowiem Rzeczpospolita kontynuowała kampanię. Czarniecki został wysłany do Czech, gdzie pobił wojska cesarskie i zajął Pragę, sam król zaś przedsięwziął udaną wyprawę do Saksonii, zwieńczoną zajęciem Kilonii i Bremy.

(…) Wyprawę nową poczęto tedy gotować na wieści owe, takoż pospolite ruszenie, za zgodą wielmożnych panów senatorów pod broń powołano. Przed Narodzeniem Pańskim jeszcze ruszył hetman Czarniecki przeciw Cesarzowi, ku Czechom. Minąwszy tedy Wrocław i Świdnicę, przez Sudety ruszywszy, spotkał się z hetman z cesarskimi podle Brumowa, tamże gdzie, w czasach przed Lutrami jeszcze, ongiś klasztor stał. Silny był wszakże liczbą hetman Czarniecki, tak oto cesarskich otoczywszy, do nogi niemalże wybił ich. Tak oto na przednówku roku Pańskiego 1656 zaległszy pod Pragą, dobył ją jegomość hetman z nadejściem miesiąca września, po mnogich miesiącach oblegania.



Sam zasię Jego Królewska Mość August, z pospolitym ruszeniem połączywszy się, ku Pomorzu był wyruszył. 26 dnia lipca Roku Pańskiego 1656 pobite zostały hufce księcia Bremy podle Pyrzyc. W miesiącach kolejnych odzyszczono Szczecin z rąk pludrackich, by ku ziemiom niemieckim skierować się na powrót. I bezbronni już zostali w czasie owym pludracy i heretycy, siłą odpowiednią nie dysponując by hufcom Jego Królewskiej Mości wyjść naprzeciw. Padł tedy Swarzyn, padła Lubeka, padła Kilonia, padła Brema, ci zaś z nielicznych mieszkańców, którzy przy prawdziwej katolickiej wierze, tamuj ostali, z radością hufce królewskie, niczym zbawicieli powitali. Zbiegać musiał tedy książę Swarzyna, dobra zaś jego król August w całości dla siebie zagarnąwszy, z cesarzem rozejm dziesięcioletni zawarł.





Bierna postawa Cesarza wobec polskiej ekspansji na Pomorzu spowodowała oburzenie podczas sejmu Rzeszy w Kolonii. Książęta, zawiązawszy między sobą przymierze skierowane przeciw Rzeczpospolitej napadli na Pomorze w roku 1659.

Łońskiego roku wzburzenie wielkie przeciw Jego Królewskiej Mości Augustowi i wszej Rzeczpospolitej powstało na Sejmie Rzeszy, któren odbywał się w mieście biskupim Kolonii. Zawarli tedy książęta pakta sekretne i aliansa, by rokiem Pańskim 1659, rozejm uprzednio wypowiedziawszy, na Rzeczpospolitą zdradziecko napaść. Ruszył tedy jegomość hetman Czarniecki, a wiódł ze sobą piechotę wybraniecką w sile dziesięciu tysięcy, pięć tysięcy mołojców, takoż pięć tysięcy piechoty cudzoziemskiego autoramenta, cztery tysiące husarii, trzy tysiące lisowczyków, takoż jedenaście tysięcy pancernych tudzież litewskich petyhorców. Przyszło tedy do potrzeby podle jeziora zwanego Miałkińskim, tamże pobici zostali Niemce pod jenerałem Knyphausenem. Ruszywszy zasię w pościg za zbiegającymi pludrakami dotarł hetman pod Salzwedel, w dobrach hrabiego Altmarku, tamże kolejną wiktorię odniósł. Zali zbyt dufny był jegomość Czarniecki w siły swe, zapuściwszy się tedy aż w ziemie saksońskie, siłę wielką pludraków napotkawszy, pogromion został u miasta Celle. ​

Rzeczpospolita czasu pierwszych z prześwietnej dynastyi Wazów, pióra Mieczysława
Grabowskiego, XVIII w.​

Pokój zawarty w Brunszwiku ostatecznie kończył wojnę niemiecką. W jego wyniku Cesarz oraz książęta Rzeszy potwierdzali prawa Augusta do księstwa Swarzyńskiego oraz zmuszeni zostali do wypłacenia Rzeczpospolitej odszkodowań.

Cało wyszła Rzeczpospolita z owej niemieckiej awantury, być musi, iże Pan Bóg w Niebiesiech przy nas był, nie zaś przy heretykach. I choć wielu naszych w Saksonii dalekiej legło, a i ja sam ranionym zostałem, zbyt słabi byli już xiążęta by kampaniję nową w Pomorzu, czy Wielkiej Polsce przedsięwziąć. Potwierdzić był tedy przymuszon Sejm Rzeszy i sam cesarz takoż, prawa Jego Królewskiej Mości do swarzyńskiego księstwa, takoż Lubeki samej, które to z piastowego pochodzenia przynależały się tak królowi, tak i jego potomkom, oby byli liczni. A i siłę odszkodowań i reparacyi zobowiązono się wypłacić Rzeczpospolitej, takoż i my łupy wielkie w pludrackich krajach pobralim.​

Z listu towarzysza pancernego Jakuba Biernackiego do brata Kleofasa​

Faworyzowanie szlachty katolickiej, próba przeprowadzenie elekcji vivente rege królewicza Kazimierza, postępujące wpływy Jezuitów i królowej Krystyny Chodkiewiczównej oraz próby osłabienia potężnych rodów magnackich i wzmocnienia pozycji królewskiej, wszystko to przyczyniło się do wybuchu rokoszu przeciw Augustowi poprowadzonego przez śląskiego magnata Igora Sieniawskiego. ​

Nad wszystkie narody naznaczniej urodził się szlachcic polski, a kto tym urodzi się, na żadną się rzeczą nie ogląda, tylko na prawo, wolność i szlachectwo swe. Cokolwiek będę mówił, jako szlachcic wolny, wszystko wedle prawa za wolnościami mówić będę. To co boleć i w oburzenie wprawiać winno panów braci, to iż prawa ich i wolności stale nadwątlane są i gwałcone. Jeden to naród szlachecki jest we wszej Europie, który króla swego w zgodzie powszechnej elekcyi powołuje, miast zdawać się na miano z urodzenia dane, jako i to jest w pludrackich i cudzoziemskich krainach. I tegoż przywileju usiłuje król August pozbawić szlacheckiego narodu, elekcyję vivente rege królewicza Kazimierza, wbrew sejmowej i powszechnej woli forsując.



Wojska Sieniawskiego maszerujące na Kraków zatrzymane zostały pod Opawą. Rokoszanie zostali pobici, zaś Sieniawski schwytany. Wkrótce zostało rozbite drugie ognisko buntu, znajdujące się na Rusi.

Godzić się na takie przypadki szlachcicowi polskiemu nie lza, by ten drogocenny klejnot elekcyi zaprzepaszczony po wieki nie został w imię amibicyi monarszych, przeze ruiny, prześladowania, wygnania usiłowanych. Cieszą się wolnością naszą i zaszczycają postronni, a czemuż w domu damy ją sobie wydzierać? Niechaj tedy kto chce co czyni, ja się z tym opowiadam, że ja króla Augusta za pana nie mam i poddaństwo mu wypowiadam. Praw zaś i swobód szlacheckich, choćby za życia cenę bronić poprzysięgam. ​

Przemówienie Igora Sieniawskiego na sejmie krakowskim, 2 lutego 1662 roku​

Trudną sytuację wewnętrzną Rzeczpospolitej wykorzystali Kozacy Zaporoscy pod wodzą ambitnego hetmana Bohdana Chmielnickiego. Niżowcy zdołali szybko przejąć kontrolę nad Ukrainą wraz z Kijowem. Chmielnicki, zdając sobie sprawę, iż nie posiada wystarczających sił do samodzielnej walki zaprzysiągł posłuszeństwo Carstwu Rosysjskiemu.​

I. Kozacy i prześwietne wojsko zaporoskie oddają się w wieczystą opiekę oraz protekcyję Jej Imperatorskiej Mości, Carycy Wszechrusi.

II. Słowem Jej Imperatorskiej Mości zaręczone kozakom zaporoskim zostanie utrzymanie na wieki przy wszystkich dawnych swobodach, immunitetach, prerogatywach, przywilejach, na co im będzie nowy dyplom wydany.

III. Jej Imperatorska Mość Caryca Wszechrusi obowiązuje się potwierdzić liczbę pięćdziesięciu tysięcy regestrowych Kozaków.

IV. Jej Imperatorska mość na wieczne czasy przeznacza hetmanom wojska zaporoskiego dobra czehryńskie.

V. Kijów oraz ziemia perejesławska, wraz z wszystkimi siołami, ujazdami i należnymi im dochodami, pozostaną przy hetmanach i wojsku zaporoskim, przez lat dwadzieścia. Po upływie wyznaczonego czasu zostaną zwrócone Jej Imperatorskiej Mości.​

Z ugody zawartej w Perejesławiu między Kozakami zaporoskimi oraz przedstawicielami carycy, 23 lutego 1663 roku​

Do stłumienia buntu posłany został hetman wielki Fryderyk Czarniecki. Do bitwy między wojskami Rzeczpospolitej a siłami kozacko-rosyjskimi doszło pod Tuczynem na Wołyniu. Nieudolne dowodzenie i skuteczna zasadzka przeprowadzona przez Kozaków przyczyniła się do klęski. Król August I zmarł 30 sierpnia 1663 na wieść o porażce.


Postępującą słabość Rzeczpospolitej wykorzystali Szwedzi pod wodzą króla Karola Gustawa. Po wylądowaniu u ujścia Odry szybko zajęli Pomorze oraz część Wielkopolski. Wobec nikłego oporu wojsk koronnych zaangażowanych na Ukrainie Karol Gustaw nakazał generałowi Krzysztofowi Erikssonowi marsz w kierunku Krakowa...


W połowie XVII wieku stolica Republiki Angielskiej Winchester stał się jednym z najważniejszych ośrodków produkcyjnych na kontynencie. Liczne manufaktury tkackie oraz stocznie w pobliskim Southampton przyczyniły się do wzrostu znaczenia Republiki.


Za panowania Augusta I w Rzeczpospolitej rozpowszechniły się płody rolne sprowadzone z Nowego Świata, takie jak kukurydza, ziemniaki czy pomidory.


Myśl oświeceniowa coraz silniej kiełkowała w północnych Niemczech. Jednym z jej przedstawicieli był urodzony w Hamburgu Baruch Spinoza, żydowski myśliciel i filozof.​

 

Wojna na dwa fronty i regencja - robi się ciekawie.

 

​

Kazimierz VII Waza (1663 - 1673)
Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki i gdański, pan i dziedzic Pomorza





Początkowe sukcesy armii kozacko-rosyjskiej umożliwiły kniaziowi Bartłomiejowi Uszakowi, prowadzącemu pułk wielki armii carskiej, zdobycie Wilna i podejście pod Nowogródek. Klęska zadana Rosjanom pod Nowogródkiem przez połączone wojska polsko-brandenburskie umożliwiła Polakom przejście do kontrofensywy. Śnieżnego dnia 24 listopada 1663 roku hetman wielki Fryderyk Czarniecki przybył pod mury Żytomierza zdecydowany zmyć z siebie hańbę klęski tuczyńskiej...​

Die 24 November A.D. 1663

O świcie przyciągnelim z jegomością hetmanem Czarnieckim pod mury żytomierskie. Spoglądamy, tamże mrowie carskich na bitwę oczekuje, musi być 60, albo i 70 tysięcy. W taborze zamknięci, wały wokół swego obozu wznoszą. Słyszę, iże przewodzi im kniaź Bartłomiej Uszakow, kuzyn i zaufany samej Carycy. Hetman przykazuje ustawić piechotę i puszki pośrodku, husarię na skrzydle lewym, pancernych i petyhorców na prawym. Poczyna śnieżyć. Niepomna na wrażą przewagę, rusza piechota na obóz nieprzyjacielski. Wielka wrzawa się wszczyna, to nasi wały szturmują. Jest pośród nich tysiąc regestrowego Kozactwa, jedyni którzy przy Jego Królewskiej Mości wiernie pozostali.



(…) Na wałach biją się już bodaj od godziny, kądy otrzymujemy hetmański przykaz by nieprzyjaciela od lewa obejść. Na skrzydle prawym, ruch się wszczyna, to pancerne chorągwie Dydyńskiego i Jędrzeja Ossy Ożgowicza ruszają na carskich. Obchodzimy nieprzyjacielski obóz od skrzydła lewego. Grają do ataku. Pochylamy kopie i idziemy w szarży. Siła Rusi przed nami, nie znać wszak lęku po husarskich towarzyszach. Dwa tysiące koni idzie rysią, przechodzimy w galop. Wtem huk i trzask! To carscy z puszek i muszkietów palą do nas. Widzę, jak towarzysze Mniszech i Dworycki padają w bitewnym zgiełku. Przechodzimy w cwał i wpadamy w carskie szeregi. Kopia moja przebija dwóch, po czym łamie się. Robię szablą, zbijam zastawy, pocztowi kończą dzieła. Wtem od prawej chorągiew ziemi podolskiej wyrasta. To nasza piechota zdobyła wały. Obóz zdobyty! Ruś cofa się w popłochu, Uszakow usiłuję zratować resztki swego wojska, krzyk pośród towarzyszy się podnosi, jest zwycięstwo przy Rzeczpospolitej!



Wiktoria Żytomierska umożliwiła Czarnieckiemu podejście pod Kijów, który poddał się na wieść o dalszych klęskach Kozaków i Rosjan. Zajęcie dawnej stolicy Wielkiego Księstwa pozwoliło hetmanowi na marsz ku Siczy.​

Die 19 Aprilis A.D. 1664

Trzeci był już miesiąc jak stalim podle Kijowa. Przed dniami dwoma doszły wieści o odbiciu Wilna. Dzisiaj słyszym o drugiej żytomierskiej potrzebie, hetman Piaseczyński pobił w polu kniazia Skopina. Chmielnicki z Kozactwem cofnął się do Mołdawii. Już tylko Kijów dzieli nas od Zaporoża, przed zimą, być musi, iże zawisną nasze sztandary na Siczą. Mówi się, iże Szwed na północy wylądował, Pomorze i Wielką Polskę trzebi. Po kozactwie i carskich, czas nam przyjdzie do kolejnej potrzeby, z pludrakami tym razem.

Do obrońców dociera pogłoska, iże kniaź Skopin pobit w polu został. Przed wieczorem przybywają do obozu posłańcy od hetmana Piaseczyńskiego. Niosą ze sobą dobyte w bitwie chorągwie. Z miasta wychodzi poselstwo od obrońców. Dwie godziny radzą z hetmanem i pułkownikami. Dnia kolejnego o świcie, roztwierają się bramy miasta. Nasza chorągiew wkracza do Kijowa w samo południe. Odzyszczylim miasto dla Rzeczpospolitej, w godzinę później nad murami nasze już chorągwie powiewają. ​

Z diaryusza towarzysza husarskiego, Adama Świrskiego
​

Postępy czynione przez Szwedów na Pomorzu zmusiły Rzeczpospolitą do podjęcia zdecydowanych działań. 31 lipca 1664 roku w Gdańsku zawarty został układ pomiędzy przedstawicielami Korony i Republiki Brytyjskiej. Brytyjczycy zobowiązali się zaprzestać udzielania poparcia Szwedom w zamian za przekazanie Cesarzowi części Łużyc. Pod koniec roku w Turowie została zawarta ugoda pomiędzy Kozakami a Rzeczpospolitą. W zamian za zwrócenie Koronie ziem Bracławskiej, Żytomierskiej oraz Kijowa król zgodził się potwierdzić zwierzchność Carstwa nad Niżowcami. Pokój na Ukrainie pozwolił na przegrupowanie sił i wyruszenie przeciw Szwedom. Na miejsce Czarnieckiego zmarłego na Siczy buławę hetmańską otrzymał młody i ambitny Aleksander Ossoliński.​

Roku więc następnego, niby bicz Boży, przeciwko Polakom wyruszył z północy Karol Gustaw, król szwedzki. Po zajęciu Wielkopolski, gdy miał ruszyć ku Krakowowi umyślił, aby napaść na klasztor częstochowski - wysłał więc w tym celu naprzód część wojska z Krzysztofem Erikssonem, uważając za korzystne skarbami i sprzętem jasnogórskim powiększyć siły wojenne, potrzebne do zdobywania stolicy Rzeczypospolitej.



(…)Padając, kule łupią belki i wiązania dachów, latają ogniste pochodnie, a prochem ładowane bomby padają na dachówki kościoła. Pozwijane kłęby konopi oblane smołą i żywicą rozniecają płomień. Na próżno przecież jęczą mury, gwałtownie tłuczone. Jeszcze okropniejszym ciosom podstawią one czoło. Wszelkich środków się chwyta się nieprzyjaciel, aby srogością wojny i postrachem przerazić serca oblężonych. Atoli ani gęsto miotane ognie, ani częsty grzmot dział nie odjęły odwagi obrońcom klasztoru, i nie ogarnęła ich bojaźń. Po dachach była rozstawiona straż, aby gasić ogień bombami wzniecany. Rzucano więc na nie mokre szmaty albo spychano je żerdziami. Stali na murach nieustraszeni obrońcy. Stali z tym większą odwagą, skoro spostrzegli, że sporo pocisków pada bezskutecznie, chybiając celu – niektóre tylko lekko dotykają się murów – inne blisko ich padają, inne (o cudzie!) od dachówek się odbiwszy i nie sprawiwszy żadnej szkody, odskakują, inne z nich wreszcie, nic nie zrobiwszy, przenosiły i więcej szkody swoim z przeciwnej strony szturm przypuszczającym sprawiły, niż oblężonym.



Dnia siódmego, gdy wszelka nadzieja na odsiecz gasnąć poczyna, brat Albert dostrzega konnych u horyzontu. Godzina nie mija a wielkie mrowie armii wyłania się i zmierza ku Szwedom. To hetman Aleksander Ossoliński przybywa z ratunkiem, wielką siłę rycerstwa i piechoty prowadząc. Zalewa Szweda ogień z dział i muszkietów, Eriksson rajtarię swoją i kirasjerów puszcza, ci w starciu z husarią pobici zostają. Ostrzał nie ustaje tedy, hetman zaś rzuca husarię i pancernych na skrzydło lewe, z zamiarem zdobycia wrażego obozu. Idzie tedy ława konnych, wielu zaś pada od szwedzkich muszkietów. Nie waha się jednak rycerstwo, wpada na piechotę nieprzyjacielską i bija ją bez zmiłowania, zali cofnąć się jest zmuszone w obliczu przewagi. Szarżują jeszcze po trzykroć i mimo strat wielkich wpadają w ostatnim natarciu do szwedzkiego obozu. Pierzchać poczynają tedy pludracy, Eriksson zaś odwrót spod Częstochowy ordynuje. ​

Z diaryusza Karola Kamieńskiego, obrońcy Częstochowy​

Zwycięska odsiecz klasztoru częstochowskiego daje Polakom znak do walki. Dalsze zwycięstwa nad Szwedami pod Pyrzycami i Dębicą zmuszają Karola Gustawa do rozpoczęcia rokowań.​

I. Rzeczpospolita oraz Królestwo Szwecji obowiązują się zawrzeć pokój wieczysty.

II. Król Polski, Wielki Książę Litwy, Halicza, Wołynia, Mazowsza i Kijowa Kazimierz z domu Wazów tudzież jego potomkowie i następcy obowiązują się zrzec wszelkich pretensji i roszczeń do koron królestw Szwecji, Danii i Norwegii.

III. Król Szwecji, Danii i Norwegii Karol Gustaw z domu Wazów zrzeka się wszelkich pretensji i roszczeń do Pomorza Przedniego, miasta Gdańska, Prus oraz dóbr inflanckich, wraz ze wszystkimi zamkami, siołami i ujazdami, tudzież przynależnymi im dochodami.

IV. Królestwo Polski obowiązuje się zwrócić Górne Łużyce, wraz z miastem Budziszynem, tudzież wszystkimi zamkami i ujazdami Cesarzowi Rzymskiemu, księciu Czech, Przemysłowi z domu Szeligów.

V. Królestwo Chorwacji przekaże miasto Triest, wraz z wszelkimi należnymi mu dochodami i należnościami, Ojcu Świętemu Honoriuszowi w wieczystą dzierżawę.

VI. Król Polski Kazimierz obowiązuje się zwolnić księcia Lauenburga, Karola Antoniego z domu Ludolfingów z wszelkich powinności lennych i nie rościć sobie wtórych pretensyi do jego dóbr.

VII. Królestwo Szwecji obowiązuje się zachować swobodę handlu na Bałtyku.

VIII. Królestwo Szwecji wypłaci Rzeczpospolitej sumę tysiąca i czterystu kóp groszy krakowskich, ponadto przez okres lat dziesięciu będzie wypłacać piątą część zysków z ceł na Sundzie.​

Z pokoju zawartego pomiędzy Rzeczpospolitą a Szwecją w Sztumskiej Wsi, 18 października 1665
​

Wiktorie okresu wojen szwedzkich i kozackich utwierdziły pozycję husarii, jako elity wojska Rzeczpospolitej. Skrzydlaci jeźdźcy wkrótce mieli zasiać grozę na krańcach Europy...



9 czerwca 1673 roku umiera Franciszek Waza, ostatni z hiszpańskiej linii Wazów wywodzącej się od Ferdynanda, młodszego brata Władysława V. Na łożu śmierci przekazuje on koronę hiszpańską swojemu polskiemu kuzynowi. Przeciw zagrażającej balansowi sił w Europie Rzeczpospolitej występują Francuzi, wysuwający kandydaturę swojego króla Gwidona Karolinga. Negocjacje nie przynoszą skutku, rozpoczyna się Wojna o Sukcesję Hiszpańską.​

W imię pańskie Amen. Ja, Franciszek Waza, z Bożej Łaski król Kastylii, Leonu, Aragonii, Nawarry, Toledo, Walencji, pan ziem na zachodnim wybrzeżu Atlantyku, hrabia Barcelony, pan i dziedzic Biskajów, Moliny etc. zapisuję w woli mej ostatniej wszystkie należące do mnie ziemie, dobra, posiadłości oraz tytuły, wraz z wszystkimi należnymi im przywilejami i dochodami, mojemu najdroższemu kuzynowi Kazimierzowi Wazie, królowi Polski, wielkiemu księciu Litwy, Halicza i Wołynia. Całość mych dóbr daruję jemu i jego potomkom w wieczyste posiadanie. Wolą mą ostatnią jest by królestwa Polski i Hiszpanii przez jednego monarchę były rządzone i jednym głosem przemawiały pośród swoje sąsiady, tak by w zacności swej i cnocie wywyższone były dalej niż kiedykolwiek wcześniej. Nade wszystko pozostaję przy pragnieniu by ziemie królestw Hiszpanii, rycerską krwią chrześcijan okupione, po wieki wieków zjednoczone pozostały podle jednym berłem, jednym tronem i jedną koroną.


Europa dzieli się na dwa wrogie obozy. Z jednej strony Francuzi popierani przez część książąt Rzeszy i króla Węgier, obawiających się wzrostu potęgi Rzeczpospolitej. Z drugiej Polska i Hiszpania połączone osobą monarchy, wkrótce do sojuszu przystąpią również Brytyjczycy zaniepokojeni agresywną polityką Paryża.

(…) Tak oto moją ostatnią wolą rozporządzam, czyniąc jej egzekutorem zacnego i szlachetnego Leopolda Franciszka de Bazana, markiza Tarragony, spisując ją zaś w obecności rzeczonego markiza, tudzież pana Zygfryda Lubomirskiego, kasztelana sądeckiego, starostę samborskiego oraz kanclerza wielkiego koronnego Królestwa Polski.​

Z testamentu króla Hiszpanii, Franciszka Wazy​

Podczas gdy na Kujawach zbiera się pospolite ruszenie i odbywa przegląd wojsk, armie cesarskie wkraczają na Pomorze Przednie. We Francji mediolańscy najemnicy walczący za sprawę polską zdobywają Niceę.


W przeddzień wojny umiera król Kazimierz VII, prowadzący swoje wojska ku pospolitemu ruszeniu zbierającemu się na Kujawach. Wojna uniemożliwia przeprowadzenie powszechnej elekcji, wobec powagi sytuacji senatorowie zgadzają się na przekazanie korony bratu Kazimierza Augustowi.



Panowanie Kazimierza VII było szczytem wpływu duchowieństwa na sprawy kraju. Król przyzwolił Jezuitom na zorganizowania systemu szkół parafialnych, który to znacznie poszerzył i tak znaczne już wpływy zakonników.


Pomimo wojennych zniszczeń na Pomorzu, Wielkopolsce, Litwie i Ukrainie Rzeczpospolita utrzymała swój status jako potęgi gospodarczej. Na okres panowania Kazimierza VII przypadł m.in. gwałtowny rozwój słynnych krakowskich manufaktur tkackich, a także stoczni w Gdańsku i Rydze.​

 

No to ciekawie. Aby tylko AI ogarnęło armię hiszpańskie i wbiło się we Francje od południa, a GB zrobiło desant od północy.
Większym zagrożeniem są Węgrzy, czy drobnica Cesarstwa?

 

August II Waza (1673 - 1683)
Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki, swarzyński i gdański, pan i dziedzic Pomorza, dziedziczny król Kastylii, Leonu, Aragonii, Nawarry, Toledo, Walencji, pan ziem na zachodnim wybrzeżu Atlantyku, hrabia Barcelony, pan i dziedzic Biskajów i Moliny

Wojna o sukcesyę w Hiszpaniach (1673 – 1680) – konflikt ów rozgorzawszy wraz ze śmiercią króla hiszpańskiego Franciszka, 9 czerwca A.D. 1673, siedem roków trwał, jest tedy zwan wojną siedmioletnią przeze poniektórych. Zatarg o hiszpańską sukcesyę Europę na dwa obozy podzieliwszy, Królestwa Polskie, Hiszpańskie oraz Chorwackie, tudzież Republiki Brytanii i Zjednoczonych Prowincji Niderlandów po jednej stronie postawił, zasię Królestwa Francji, Węgier, Amalfi, tudzież Cesarstwo Rzymskie po drugiej. Stawała się tedy ów wojna najznaczniejszą z konfrontacyi między mocarstwami Europy ode czasów Drugiej Wojny Ligi z Goslaru.



(…) Śmierć króla polskiego Kazimierza VII, choć ciosem była dla Rzeczpospolitej znacznym, wojennych preperacyi bynajmniej nie przerwała. Koronowawszy się tedy na Wawelu, za zgodą Senatu, tudzież panów posłów ze wszej Polski, Rusi oraz Litwy, zebrał królewicz August chorągwie w liczbie mocnej i znacznej, tak ażeby na przednówku samym wiosny A.D. 1674 do ziem Słowacyi przeprawić się i naprzeciw armii króla węgierskiego stanąć 25 dnia Februara, takoż znieść ją w bitwie tygodniowej, zasię drogę do Budy swem wojskom roztworzyć.



Przeciw Cesarstwu zaś naznaczył był Jego Królewska Mość dwóch zacnych hetmanów, to jest hetmana wielkiego koronnego Ossolińskiego Aleksandra, tudzież hetmana polnego koronnego Koniecpolskiego. Ossoliński tedy, kampaniję w Czechach i Morawach prowadząc, samej Pragi dobył A.D. 1675. Hetman Koniecpolski zaś, mierzyć nie mogąc się z całą siłą xiążąt Rzeszy, szarpaną wojnę prowadziwszy w krajach pomorskich i brandenburskich, wiktorię znaczną odniósł w potrzebie kopanickiej.




Zwycięstwo hetmana wielkiego Ossolińskiego w Morawach otworzyło wojskom polskim drogę do Pragi. Jednocześnie hetman polny Koniecpolski zdołał rozbić pod Kopanicą armię wystawioną przez Związek Mindeński, wkrótce jednak, na skutek śmiałego ataku na tabor, uległ mniejszy siłom księcia Bremy, dając tym samym Niemcom szansę na zajęcie Pomorza Zaodrzańskiego i otwierając im drogę do Wielkopolski.

Znaczne tedy zwycięstwa i sukcesy odniosły wojska koronne w walkach z Czechem i Węgrem, zasię, kądy tylko klęskę poniosły polskie oraz litewskie chorągwie w bitwie podle Ostródy i poczęły się wraże hufce xiążąt Rzeszy zapuszczać aż ku Prusiem i Mazowszu, pozostawił był hetman Ossoliński, garnizony znaczne w dobytych miastach i zamkach morawskich, tudzież czeskich, sam ruszywszy na odsiecz zagrożonym, ojczystym krajom, po wiktorii rawskiej Niemca do cofnięcia się był przymusił. W temże samym czasie hetman Koniecpolski pod bramy Wiednia przybył, zasię Węgrzy, polski garnizon pobiwszy, stolycę swą Budę na powrót odzyszczyli. Dobywszy tedy Wiednia i austriackiego margrabiego do ukorzenia się przymusiwszy, wyprawił się hetman Koniecpolski na Węgry, zniósłszy zaś hufce madziarskie w bitwie u zamku nogradzkiego stanął zbrojno podle Budy. Dobywszy ją tedy po raz wtóry pierwszego dnia Augusta A.D. 1676, do pokojowych rokowań z królem Stefanem był przystąpił.



Klęska króla Augusta pod Ostródą była ze strategicznego punktu widzenia katastrofą. Do 1675 roku jedynymi nieokupowanymi miastami Pomorza były Pucko i Gdańsk. Niemcy zajęli Wałcz i Poznań, stali również pod Gnieznem. Jednocześnie na Węgrzech doszczętnie rozbita została jedna z polskich armii.



Skuteczna kontrofensywa hetmana Ossolińskiego pozwoliła na odepchnięcie Niemców od Wisły i odzyskanie Poznania. Jednocześnie zwycięstwo hetmana Koniecpolskiego pod Nogradem pozwoliło mu na ponowne podejście pod Budę.



Zdobycie Budy przez Koniecpolskiego i pochwycenie króla Stefana Arpada oznaczało kapitulację Węgrów. Rzeczpospolita mogła przerzucić wszystkie siły na front walki z Cesarstwem.

Rozprawiwszy się tedy z Węgrem, wyruszyły hufce Rzeczpospolitej w sile swej całej przeciwko Cesarstwu. Przeprawił się tedy hetman wielki Ossoliński z chorągwiami swemy licznymi przeze rzekę Odrę, sukcesy wielkie odnosząc, tudzież zamki, miasta i ujazdy, w samych początkach wojny jeszcze zatracone, z wrażych rąk niemieckich odbijając. Połączywszy tedy siły swe spotkali się hetmanowie podle miasta Rostoku, na zachodniej rubieży Rzeczpospolitej, z hufcami francuskiego markiza du Guesclina, Niemcom na pomoc przez króla Gwidona przysłanego. Rozegrała się tedy batalia wielka pierwszego dnia Martiusa A.D. 1677, zmierzch zaś owego dnia wiktorię polskich hufców był poświadczył. Otworzywszy sobie tedy drogę ku ziemiom Cesarstwa, dobyły polskie hufce miast znacznych wielce w Rzeszy, to jest Kilonii oraz Bremy. Ukorzyć się tedy przymuszeni byli i sam Cesarz, i Xiążęta i pokój wieczysty nastał między Rzeszą a Rzeczpospolitą.





Rozbicie posiłków przysłanych Cesarstwu przez króla Francji Gwidona i zajęcie kluczowych twierdz w Kilonii i Bremie otworzyło hetmanom drogę do Niderlandów oraz zmusiło książąt cesarstwa do rozmów pokojowych.

Otrzymawszy tedy od Jego Królewskiej Mości Augusta poruczenie aby z Frankami raz i na dobre rozprawić się, zasię wojnę zakończyć, wkroczył był hetman wielki Ossoliński z hufcami swemi do francuskich Niderlandów. Koniecpolski zaś do Rzeczpospolitej był powrócił aby suplementowe chorągwie pod swe znaki zebrać, tudzież Ossolińskiego wspomóc w czasie po temu odpowiedniem. Połączywszy się tedy z posiłkami Angielczyków, zwyciężyły polskie hufce w potrzebach podle Cambrai oraz Melun, przywódca francuski, hrabia Armaury de Sancerrre w odwrocie był się znalazł, hetman zaś pod bramami samego Paryża był stanął, dobywszy ów A.D. 1679, sławą nieśmiertelną się okrywając. I choć na ostrzu noża los Franków zawisł, ci stolycy swej nie porzuciwszy w drugiej bitwie pod Cambrai, hufce angielskie rozbili, król Gwidon zaś armię po raz wtóry markizowi du Guesclinowi powierzywszy, na odsiecz Paryżowi był go pchnął. Spotkały się tedy hufce polskie z francuskiemi u rzeki Ojzy, kolejną zasię wiktorię nad Frankami odniósłszy, złamał był hetman Ossoliński ducha walki w nich, w sercach zasię strach zasiał przed towarzyszami spod husarskich, tudzież pancernych znaków.






Skuteczna kampania francuska umożliwiła rozbicie wojsk francuskich przez sprzymierzone siły polsko-angielskie. Bitwy pod Cambrai, Melun oraz nad Ojzą złamały kręgosłup militarny Królestwa Francji i rozsławiły polskie oręże na całym świecie. Zdobycie dwóch największych miast Francji, Paryża i Nantes, zmusiło króla Gwidona do podjęcia rokowań.

(…) Tak oto bodaj cała północ Królestwa Francji znalazła się w rękach polskich, tudzież brytyjskich. Kądy zaś hetman polny Koniecpolski miasta Nantes był dobył, król Gwidon o rozmowy pokojowe był poprosił.​

Encyclopedia Polonica, Hubert Drzewiecki, rok 1785​

 

Zniszczenia wojenne poczynione na Pomorzu i Wielkopolsce, a także blokada portów przyczyniły się do klęski głodu, która wybuchła na obszarze Pomorza, Prus, Wielkopolski, a w mniejszym stopniu Małopolski i Śląska.




Wojna trwająca siedem lat przetrzebiła populację Rzeczpospolitej. Poważne straty odniosły wojska pospolitego ruszenia, na dziesięć lat edyktem królewskim ograniczono również pobór do piechoty wybranieckiej.

Przybyły okręty polskie do portu w Utrechcie dziesiątego dnia miesiąca marca A.D. 1681. Przewodzili zaś delegacyi Rzeczypospolitej zacni panowie kanclerz koronny Zygfryd Lubomirski, hetman wielki Aleksander Ossoliński, takoż sam królewicz Ludwik, brat młodszy Jego Królewskiej Mości Augusta. I choć obrad nie rozpoczęto jeszcze, a i na poselstwa od mindeńskiego związku, takoż od Węgier i Cesarza wciąż wyczekiwano, ciasnym i tłocznym stał się ów niderlandzki Utrecht, któren, jeśli wierzyć miejscowym, jeno siedem tysięcy dusz na co dzień liczył sobie. Tak oto każde poselstwo przywiódłszy z sobą zbrojne poczty, takoż czeladź, służbę i ciurów po dwie albo i trzy setki pieszego i konnego ludu sobie liczyło. Za nimi zaś kupy luźnego hultajstwa, wagabundzi, proszalne dziady oraz skortezanki pod miejskie mury przyciągnęły, tak iż wokół miejskich murów przedmieście znaczne, jeno z namiotów i bud złożone, w ciągu kilku nocy urosło.


Ludwik Waza

(…) Wielki Pensjonariusz Andrzej van Dijk przybył do Utrechtu, wraz ze zbrojnym orszakiem, w dwa tygodnie po Polakach. Przeto, gdyż jego poselstwo ostatnim już było, dnia kolejnego do rokowań przystąpiono. Spotkali się tedy delegaci w dawnym biskupim pałacu, któren wyznawcy luterskiej sekty w miejski ratusz przed laty zamienili. Zasiedli tedy do obrad posłowie francuscy, hiszpańscy, polscy, brytyjscy, węgierscy, austriaccy, czescy i inni jakże liczni. Pierwsza zaś stanęła sprawa nadzwyczajniej gardłowa i wagi wielkiej, to jest kwestia sukscesyi w hiszpańskich królestwach, po zmarłym przed laty ośmioma świętej pamięci królu Franciszku. Tak oto wielmożny kanclerz Lubomirski wysunąwszy kandydaturę Jego Królewskiej Miłości Augusta, przyczyną tumultu wielkiego stał się. Wzburzyli się na takie dictum Francuzi, którzy choć w polu pokonani, za nic nie chcieli ujrzeć polskiej i hiszpańskiej korony w jedno połączonej. Poseł francuski, to jest hrabia Franciszek de Gramont, przedstawiwszy zgromadzonym Henryka, syna króla Gwidona, jego kandydatem francuskiego królestwa, na przekór Rzeczpospolitej, uczynił. ​

Na rozmowy pokojowe, prowadzone w niderlandzkim mieście Utrechcie przybyli delegaci z niemal całej Europy. Do najważniejszych postanowień zawartego tam traktatu należało przekazanie korony Hiszpanii młodszemu bratu króla Polski, Ludwikowi Wazie. Inną poruszoną sprawą była kwestia sukcesji po królu Węgier Stefanie Arpadzie. Ostatecznie dziedzicem korony węgierskiej został margrabia austriacki. Na te wieści bunt podnieśli książę Siedmiogrodu oraz hospodarowie mołdawski i wołoski.

Tak oto trwały dyskusyje i negocjacyje nad kwestią ową przez dni trzy. I gardłowali Francuzi, Niemcy i Węgrzy za królewiczem Henrykiem, Polacy za Jego Królewską Mością Augustem, Hiszpanie i Angielczycy zaś za żadnym opowiedzieć się nie chcieli i inszego rozwiązania sprawy szukali. Odnaleziono tedy kompromis w osobie królewicza Ludwika, to jest brata młodszego Jego Królewskiej Mości Augusta. I ugodziły się wszystkie poselstwa, osobliwie niechętnie francuskie, iże to królewicz Ludwik otrzymać ma korony hiszpańskich królestw i rządzić nimi odtąd jako władca udzielny.


Na mocy traktatu z Utrechtu Republika Zjednoczonych Prowincji otrzymywała tzw. Niderlandy Francuskie wraz z Flandrią, Walonią i Hainaut. Francuzi otrzymali Algierię, zaś Brytyjczykom przekazano porty w La Rochelle i Gibraltarze.


(…) Dwa kolejne tygodnie trwały ińsze negocjacyje, między nimi zaś sprawa hiszpańskich dóbr w Afryce, które na dwoje podzieliwszy, połowę Królestwu Francji przyznano. Osobliwie długo ciągnęła się rzecz o francuskich Niderlandach, które przez polskie i brytyjskie hufce dotąd okupowane, Republice Zjednoczonych Prowincji w wieczyste władanie przekazano. Między zaś posłami z Austryi, Czech oraz Węgier kwestia sukcesyi po królu Stefanie stanęła, tenże zaś następcą swym i dziedzicem austriackiego margrabiego był uczynił. ​

Z relacji Joachima de Witta, szlachcica niemieckiego w służbie króla Polski​

Od czasu stłumienia Rokoszu Sieniawskiego przez Augusta I systematycznie podupadała pozycja potężnych rodów magnackich w Rzeczpospolitej. Bezwzględne poparcie udzielone królowi Augustowi II przez hetmanów Koniecpolskiego i Ossolińskiego zmusiło senatorów do uznania dziedziczności korony polskiej. Po zakończeniu wojny o sukcesję hiszpańską zostało to potwierdzone przez sejm zwołany w Czersku.



Podczas panowania Augusta II rozpoczęto przygotowania i pozyskiwanie środków na wyprawę polskich okrętów do Afryki.


Król August II umiera 10 listopada 1683 roku. Opiekę nad młodocianym królewiczem Aleksandrem obejmują królowa Jadwiga Ostrogska oraz kanclerz wielki koronny Zygfryd Lubomirski.


W trakcie Wojny o Sukcesję Hiszpańską miasto Hamburg deklaruje neutralność, na skutek czego zbiegają do niego uchodźcy z Niderlandów i północnych Niemiec. Pośród nich znajduje się Francuz Pierre Bayle, autor "Słownika historycznego i krytycznego" i kolejny z prekursorów myśli oświeceniowej.​

 

Aleksander I Waza (1683 - 1704)
Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki, swarzyński i gdański, pan i dziedzic Pomorza




Po zakończeniu wojny o sukcesję hiszpańską w Rzeczypospolitej nastaje okres pokoju przerwany dopiero wybuchem kolejnej wojny polsko-rosyjskiej, spowodowanej chęcią odzyskania terytoriów utraconych w wyniku Powstania Chmielnickiego. 20 maja 1696 roku pod Radomyślem spotykają się wojska Rzeczypospolitej i Carstwa Rosyjskiego.

Nazajutrz, to jest 20 maja A.D. 1696, przystąpił sam kniaź Sołtykow i tymże procesjonalnym szykiem wyszedł i tąż drogą z Rusi i że wszystkiemi swemi potęgami. Piechoty, tudzież konnych niezmierna rzecz. Witaliśmy go tedy wychodzącego z dział, sprawiwszy też szyk nasz, w kworum czekaliśmy na niego dzień prawie cały. Z południa jakoś zatoczył przeciwko nam swe armaty, z której dwa razy tylko strzeliwszy, czym prędzej one nazad reyterować kazał, a to, że nasi puszkarze zaraz ich puszkarza i bojara jednego przy nim zabili. Nic tedy nie bawiąc, z hukiem wielkim muzyk począł z pola nazad schodzić. Za którym ruszyłem znowu wojska i działa, z których był niesłychanie cononné. Wtem dworiańska jazda z lasów, w których była zasadzona, z wielkim impetem wypadła, nie mogąc się doczekać, aby nam za postąpieniem się naszem dalszem za carski szyk, tył wziąć mogła. Z tej tedy okazji i już samym wieczorem, mocnośmy się z niemi hałasowali, osobliwie na lewym skrzydle, gdzie litewskie wojsko było, pod jegomością pułkownikiem Stadnickim. Ale się tylko jednej części potykać przyszło. Carskich się też niemało obróciło w posiłek psim i tak niemała była igraszka. W naszych bardzo mała szkoda, z łaski Bożej. W nieprzyjacielu zaś szkoda znaczna i z pola spędzeni zostali. ​

Relacja hetmana litewskiego Mieszka Kurozwęckiego po bitwie pod Radomyślem​

W bitwach pod Połtawą i Połockiem sprzymierzone siły Polski, Szwecji i Siedmiogrodu udowadniają swoją supremację nad przestarzałą i źle zorganizowaną armią rosyjską. Wojna jest także ostatnią, w której na szeroką skalę użyto husarii, która z początkiem XVIII wieku stała się formacją reprezentacyjną.



Także umówiliśmy i postanowili, iż wszystkie zamki i ziemie w przeszłą wojnę od Carstwa Rosyjskiego zawojowane, to jest Połock ze grodami i z ujazdami, Newel, Siebież, Witebsk ze swojemu miastami i ujazdami oraz przynależnościami, pozostaną przy Rzeczypospolitej. Tudzież siewierskie zamki, Czernichów, Nowogród Siewierski i inne także wszystkie z tej strony Dniepru, grody: Czerkasy, Perejesław i Homel, wszystkie tego zadnieprzańskiego kraju zamki, ziemie i miasta, jakimikolwiek przezwiskami i uroczyszczami nazwane, że z wszystkimi swemi ujazdami, siołami i derewniami oraz w nich mieszkającymi wszelkich stanów ludźmi i przynależnościami, pozostaną przy Rzeczpospolitej na wieczne czasy. Tudzież zwrócić się obowiązuje Rzeczpospolita resztę grodów i przynależności w jej mocy pozostających, to jest Woroneż, Kursk, Charków, Briańsk, Moskwę, Karaczew, Nowogród Wielki, Psków, Ostrów, Wielkie Łuki, tudzież zamki mołdawskie i inne grody oraz miasta, w przede dniu wojny pozostające we władzy Carstwa Rosyjskiego, a w traktatach uprzednio nie wymienione.



(…) A w niżu rzeki Dniepru ci co się mianują Zaporożcy, mieszkający w Siczy i w Kodaku i w innych miastach po Zadnieprzu, znajdujący się Kozacy, w jakich oni tam ostrogach i siedliskach swoich od Siczy w wierzch Dniepru, po ujście rzeki Taśminy, która wpada w Dniepr, mają być podług tego wiecznego traktatu we władzy i dzierżeniu Carstwa Rosyjskiego, także wiecznie, że wszelkimi przy nich będącymi starodawnymi wolnościami i miejscami, gdzie oni Zaporożcy wszelkie ukontentowanie jak w lasach, tak w zwierzynnych i rybnych łowach i polnych przemysłach dobytek zdawna sobie przysposabiali. ​

Z pokoju zawartego 20 listopada A.D. 1699 w Karłowicach między przedstawicielami Rzeczpospolitej i Carstwa Rosyjskiego​

Z ryskiego portu wypłynęlim 20 dnia czerwca Anno Domini 1688, w trzy okręty, to jest „Zwycięstwo”, „Biały Orzeł” oraz „Bracław”. Na każdym z nich po tysiąc muszkieterów, tudzież marynarzy, czeladzi i ciurów oraz panowie Kurozwęcki, Jazłowiecki i Rzewuski, którzy nad całością spraw i przedsięwzięciem wszem baczenie, z nadania Jego Królewskiej Mości, posiadali. Duńskie cieśniny opłynąwszy i niderlandzkie nabrzeże ujrzawszy, kotwicę w Hadze rzucilim, porcie znacznym wielce w Niderlandach, nieco jeno od Gdańska mniejszym, znacznym handlowym ośrodku, gdzie kupce ze starego, tudzież nowego świata zjeżdżają się, fortun wielkich będąc zaczątkiem.

(…) Po dniach dwóch wypłynęliśmy z owej Hagi niderlandzkiej, opłynąwszy zaś Bretanię, pożeglowały nasze okręty przez biskajską zatokę, dalej zaś wzdłuż kraju portugalskiego, aż do Kadyksu, stolycy wszystkich Hiszpańczyków. Miasto to wielkie, z portem potężnym i centrum handlowe znaczne. Przewyższa ów Kadyks wielkością i Rygę, i Gdańsk, i Kijów, wszelakoż zdawać by się mogło, iże od przesławnego i zacnego Krakowa mniejszym jest jednakże.



Ekspedycja Kurozwęckiego, Jazłowieckiego i Rzewuskiego ustanowiła w Afryce pierwsze polskie kolonie. Osada założona na zielonym przylądku nazwana została Augustowem, zaś u ujścia rzeki Gambii Aleksandrowem.

(…) Czwartego dnia miesiąca grudnia dotarło „Zwycięstwo”, dzień po nim zaś „Biały Orzeł” i „Bracław” do celu naszej podróży. Na przylądku przez Hiszpańczyków i Portugalców zwanym zielonym, do budowy osady przystąpiono, na cześć świętej pamięci króla Augusta, otca Jego Królewskiej Mości, Augustowem nazwał ją pan Kurozwęcki. W dwa dni później do potrzeby pierwszej z miejscowymi przyszło. Siła ich, była, pięć tysięcy może, wszelakoż uzbrojeni w dzidy jeno niewielkim wyzwaniem byli dla królewskich muszkieterów. Tak oto pogromion przez Rzeczpospolitą został ów lud, przez Hiszpańczyków Senegalami zwan.




(…) Lata jeszcze upłyną, abo i dziesięciolecie nawet, nim na Zielonym Przylądku i u ujścia rzeki zwanej Gambią, znaczne ośrodki ustanowimy. Wszelakoż nie ma chyba miesiąca by nie przybywali do nas osadnicy nowi z Polski, Litwy czy Rusi lub Pomorza. Do konstrukcyi portowego nabrzeża przystępujemy, tak by Aleksandrów królewskie okręty mógł od tej pory przyjmować, takoż czynią osadniki z Augustowa. Zaprawdę powiadam, iże dekada nie minie, no, założymy osady nowe w Afryce, a i w Nowym Świecie czy też Indiach dalekich może do potrzeby nam przyjdzie, wszystko to ad majorem Dei gloriam i ku większej zacności prześwietnej Rzeczpospolitej. ​

Ze wspomnień Zygfryda Drzewickiego, polskiego pioniera w Afryce i Nowym Świecie​

Rozwój miast w Rzeczypospolitej przyczynił się do wzrostu znaczenia stanu mieszczańskiego. Gdańsk, będący kluczowym portem bałtyckim zasłynął w całej Europie ze swoich stoczni, zaś król Aleksander wydał w tym mieście przywilej, w którym ograniczał niemal do zera pobór mieszczan do wojska.


Zajęcie przez Rzeczpospolitą rozległych terytoriów na wschodzie oznaczał wzrost odsetka prawosławnej populacji w kraju. Pobyt patriarchy Konstantynopola na Rusi, przyczynił się do wzrostu napięć pomiędzy biskupami a patriarchatem. Okazję tą usiłowali wykorzystać Jezuici, którzy zaproponowali prawosławnym biskupom Rzeczypospolitej możliwość unii z kościołem katolickim.


Król Aleksander I zmarł bezdzietnie w roku 1704 podczas wizyty w Turowie, pozostawiając tron swojemu młodszemu bratu Władysławowi, koronowanemu jako Władysław VI.





W wyniku wyniszczającej północne Niemcy wojny o sukcesję Hiszpańską ośrodki myśli oświeceniowej przeniosły się głównie do Italii. Wenecki filozof Giorgione del Piombo opracował koncepcję tak zwanej umowy społecznej, opartej na suwerenności jednostki. Również w Wenecji pracował matematyk Isaac Niutoni, który opracował rewolucyjne trzy zasady dynamiki. Prace innego matematyka, wywodzącego się ze Szwajcarii, a zamieszkującego Sztokholm Daniela Bernoulliego zrewolucjonizowały fizykę i matematykę. Od początku XVIII wieku niemal każdy dzień przynosił nowe odkrycia, rewolucyjne koncepcje i idee, oznaczało to początek nowej epoki - Oświecenia.​

 

​

Władysław VI Waza (1704 - 1750)​

Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki, swarzyński i gdański, pan i dziedzic Pomorza




Agresywna polityka prowadzona w północnej Italii przez papiestwo spotkała się ostatecznie z odpowiedzią mocarstw europejskich. Na mocy traktatu zawartego w Wiedniu pomiędzy przedstawicielami Rzeczpospolitej, marchii austriackiej, księstwa Szwabii oraz nowo wybranego Cesarza Rzymskiego i margrabiego Brandenburgii Jana Jerzego zawarte zostało przymierze skierowane przeciwko Ojcu Świętemu Sykstusowi.

I. Przymierze zaczepne między cesarzem, Austryją, Polską i Szwabią trwać będzie aż do ukończenia wojny, odporne zawsze.

II. Protektorem i gwarantem Onego jest cesarz rzymski i jego następcy.

III. Strony obowiązują się pod przysięgą dotrzymać to przymierze we wszystkich punktach i artykułach za siebie o swych następców.

IV. Przez czas trwania Onego żadna strona nie będzie mogła zawrzeć oddzielnego z nieprzyjacielem pokoju, choćby jej podawano najkorzystniejsze warunki.

V. Margrabia Austryi, wchodząc do tego przymierza, jako król węgierski i margrabia austriacki, obowiązuje do niego te królestwa i dziedziczne państwa. Podobnież król polski z Koroną i Wielkim Księstwem Litewskim, cesarz i Szwabia ze wszystkimi swemi posiadłościami do niego przystępują.

VI. To przymierze zawarte jest tylko końcem prowadzenia wojny przeciw papiestwu i do żadnej innej pod jakimkolwiek pozorem rozciągniętym być nie może.​

Z traktatu wiedeńskiego, 2 czerwca 1718
​

Rzecz jest to święta i słuszna, iże na przemoc wrażą reagując, śle Jego Królewska Mość hufce swe do odległej Italii, z panami hetmanami Potockim i Zamoyskim, by raz i po wieki boski porządek i pokój tamże zaprowadzić. Bo czy godzi się by osoba Ojca Świętego, świętego Piotra wszak następcy, w tak wielkie majętności obrósłszy, ciągnące się od Rzymu aż po Alpy, i tak mnogie tytuły i godności przyjąwszy, innym chrześcijanom, tak krajom luterskim i katolickim, grozić poczęła? Czy godzi się aby Ojciec Święty miast wzorem Jezusowym żyć w ubóstwie i prostocie, wielkie dochody pobierał ze swych licznych dóbr i majątków w Italii wszej, których jest mu mało jeszcze, tak iż z ogniem i mieczem śle swe hufce przeciw Cesarstwu i pobożnym chrześcijanom?







Szlak bojowy wojsk wysłanych do Italii przez króla Władysława prowadził od Lublany, przez Padwę, Pizę i Florencję aż po Rzym, który został zdobyty 2 maja 1721 roku przez wojska polskie dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego Mieszka Kmitę.

Zaprawdę nie jest to rzeczą godną by papież, miast przy sprawach Świętej Matki Kościoła pozostać i jemu przewodzić z mądrością, odrzuca je na rzecz polityki, wpływów i bogactwa. I źle się dzieje, kądy Ojciec Święty miast roztaczać duchową opiekę nad chrześcijany, krew ich w wojnach mnogich przelewa. Słusznie tedy postąpił Jego Królewska Mość Władysław do wiedeńskiej ligi dołączywszy i wojska swe posławszy do Italii, tudzież słusznie postąpili panowie senatorowie, królewską decyzję poparłszy. Słusznie czynią panowie hetmanowie, to jest jegomość hetman wielki Krystian Potocki oraz jegomość hetman polny Bogusław Zamoyski, bijąc papieskie hufce u Modeny, u Padwy, u Florencji i w bataliach innych, jakże licznych. Słusznie uczynił pan hetman litewski Kmita, Rzymu samego dobywając drugiego dnia maja A.D. 1721, a i sam Pan Bóg był w owym czasie przy hufcach Rzeczpospolitej.




Otwarta wojna między Rzeczpospolitą a Papiestwem wywołała gwałtowny sprzeciw części polskiego kleru. W odpowiedzi król Władysław przy poparciu większości świeckich senatorów wydał ustawę nakazującą rekwirację części majątków kościelnych, nadawszy sobie jednocześnie prawo do mianowania biskupów i wyższego duchowieństwa oraz odmówiwszy dalszego wypłacania świętopietrza. Od tej pory władcy polski stawali się de facto niezależni od Rzymu.

Takoż dobrze się stało, iże sejm, tudzież panowie senatorowie, jednomyślnie poparłszy Jego Królewską Mość na sejmie krakowskim A.D. 1720, dekreta i ustawy nowe wydali by to Jego Królewska Mość od tego czasu święte prawo posiadał do mianowania najwyższych duchownych, tudzież biskupów, takoż aby klerycy pod sprawiedliwy sąd Jego Królewskiej Mości od tej pory byli podlegli, nie zaś w Rzymie wątpliwej sprawiedliwości szukali. I wzbroniono kościelnym władzom by dekreta jakiekolwiek w sprawach świeckich wydawali, królewskie zarządzenia podważając. Zaiste w wielką samowolę i ambicję, popadli do tego czasu klerycy i duchowieństwo, osobliwie zaś Towarzystwo Jezusowe, które po ziemiach Rzeczpospolitej się rozpanoszywszy, innowierców, osobliwie na Mazowszu i w Żmudzi, nękać poczęło, nikomu wszak nie wadzących i w pokoju żyjących. Ukróci tedy owe praktyki dekret Jego Królewskiej Mości Władysława, takoż święty pokój Jezusowy zapadnie nad Rzeczpospolitą, ci zaś którzy przeciwią się słusznym postanowieniom Jego Królewskiej Mości, musi to być, iż majątki swe zatracą, tytuły zaś odebrane im zostaną.​

Sprawa italskiej wojny, pióra Przecława Skotnickiego, artykuł opublikowany 20 czerwca A.D. 1721 w Merkuriuszu Polskim Ordynaryjnym​

W roku 1728 rozpoczęły się obrady sejmu nazwanego później Sejmem Trzyletnim. Stany Skonfederowane w osobie posłów, senatorów i króla prowadziły przez ten czas pracę nad ustawą zasadniczą, która przeszła do historii jako Konstytucja 3 Czerwca. Wprowadzała ona prawo powszechnej niepodległości szlachty i mieszczan, ustanawiała trójpodział władzy oraz przewidywała zebrania parlamentu co 2 lata. W skład parlamentu wchodzić miał Sejm, do którego powoływani byli przedstawiciele sejmików ziemskich oraz miast królewskich oraz Senat składający się z wojewodów, kasztelanów, hetmanów, ministrów oraz biskupów. Pełnia władzy wykonawczej spoczęła w rękach monarchy. Ponadto konstytucja ostatecznie znosiła odrębność Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W imię Boga, w Trójcy Świętej jedynego. Władysław VI z Bożej łaski i woli Narodu Król Polski, Wielki Książę Litewski, Halicki, Wołyński, Mazowiecki, Żmudzki, Kijowski, Wołyński, Podolski, Inflancki, Pomorski i Swarzyński, wraz ze Stanami Skonfederowanymi, w liczbie podwójnej naród polski reprezentującymi.


Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej w wielkiej mierze zależeć może, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą, egzystencję polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc na błogosławieństwo oraz na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla pomnożenia zacności Ojczyzny naszej i jej granic z największą stałością ducha, niniejszą konstytucję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym, wyraźną wolą swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu.

Do której to konstytucji dalsze ustawy sejmu teraźniejszego we wszystkim stosować się mają.​

Preambuła Konstytucji 3 Czerwca, A.D. 1731​

​

 

Pozycję Rzeczpospolitej jako gwaranta równowagi europejskiej utwierdziła interwencja na Bałkanach, będąca odpowiedzią na bizantyjską agresję na Despotat Serbii. Po serii zwycięstw odniesionych przez samego króla oraz hetmana Łukasza Ostroroga polskie wojska podeszły pod mury Konstantynopola.

Die 4 Quinctilis A.D. 1743

Przed zmierzchaniem samym przybyliśmy wczoraj pod mury Konstantynopola, w tygodnie dwa po potrzebie jambolskiej, gdzie i sam Pan Bóg dał nam w mądrości swej wiktorię wielką nad schizmatykami. Takoż jak jeden car na północy, przed majestatem Rzeczpospolitej ukorzyć się był był zmuszon, przyjdzie teraz pora na cara Greków. Z rana samego jegomość hetman Ostroróg wały wznieść przykazał i miasto z puszek ostrzelać. Ów Konsantynopol – coś wielkiego! Niby sam Kraków potężny, a i być może, że większy jest ów od przesławnej stolicy Rzeczpospolitej. Mury jego olbrzymie, mówi się iż przez jednego z dawnych, rzymskich cesarzy wzniesione, który to cesarz zwał się Teodozjuszem. I choć li wielkie to wiekowe równie wielce, takoż puszki nasze, musi być, iż skruszą je, my zaś do Konstantynopola wkroczymy w imię Rzeczpospolitej nim księżyc minie, tudzież jego bogactwa dane nam będzie na własne oczy ujźrzeć, a i może uszczknąć z nich nieco.



Die 17 October A.D. 1743

Miasto zostało dobyte! Tak jak zacni i przesławni przodkowie nasi przed dekady sześcioma Paryż, zasię pan hetman litewski Kmita przed dwudziestu laty Rzym, tak i dziś sztandary Rzeczpospolitej nad Konstantynopolem, stolicą greckich carów, dumnie powiewają. O świcie samym jegomość hetman, szturm wielki zaordynował przez wyłom, które puszki nasze wykonały przed dniami dwoma, Grecy zasię mały opór mogli naszym hufcom już dać. (…) Pogłoska szerzy się w mieście, iże sam cesarz podczas szturmu od armatniej kuli zabit został. Niepewna to wieść, tudzież jeśli prawdą to jest, ambaras czy kłopot niezgorszy dla greckiego carstwa może z tego w dniach kolejnych, tudzież miesiącach, powstać.​

Z diaryusza Damiana Nieborskiego, żołnierza regimentu dragonii​

Śmierć Cesarza Bizantyjskiego w trakcie oblężenia Konstantynopola doprowadziła do wybuchu wewnętrznych walk o władzę i chaosu w cesarstwie. Podczas gdy w Azji Mniejszej potężni magnaci wysunęli własne roszczenia do tronu, w Grecji, na drodze rewolucji, ustanowiona została niezależna od Konstantynopola republika. Wydarzenia mające miejsce na południu Europy były jedynie preludium do burzy, jaka miała wkrótce objąć cały kontynent.​

Każdy myśli tylko o swym własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście. Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, iż handlują dla dobra społecznego.



(…)Interes przedsiębiorców jest zawsze pod pewnym względem różny od interesu publicznego, a nawet mu przeciwny (...). Propozycja jakiegoś nowego prawa czy przepisu regulującego handel, która pochodzi od tej klasy, powinna się zawsze spotkać z największą ostrożnością i nie powinna być nigdy przyjęta, zanim nie zostanie wszechstronnie i dokładnie zbadana, nie tylko z największą skrupulatnością, lecz z najbardziej podejrzliwą uwagą. Pochodzi bowiem od klasy, której interes nie jest dokładnie taki sam jak interes publiczny, a która jest zainteresowana tym, by oszukiwać, a nawet ciemiężyć społeczeństwo, i która je w wielu przypadkach oszukiwała, jak i uciskała.​

Z przemówienia Adama Kowalskiego podczas sejmu krakowskiego, 31 lipca A.D. 1748​

W wyniku Unii Brzeskiej polska cerkiew prawosławna została połączona z kościołem łacińskim, zaś prawosławni biskupi uznali zwierzchność papieża.​

​

Panowanie Władysława VI było okresem dalszego poszerzenia wpływów Rzeczypospolitej na świecie. Osadnictwo w Ameryce Północnej zaowocowało ustanowieniem tam tzw. Nowej Polski, zarządzanej przez gubernatora podlegającemu bezpośrednio królowi. Początkowo Nowa Polska zamieszkiwana była przez około 30 tysięcy osadników, kolejne lata przyniosły dalszy jej rozrost. Dzięki zabiegom dyplomatycznym hołd lenny Władysławowi złożyli książęta Lauenburga i Siedmiogrodu. Krótkotrwała wojna z Rosją sprowokowana przez polskie zobowiązania sojusznicze wobec Szwecji przyniosła zdobycie Staroduba. Wykorzystano również uniezależnienie się Kozaków od Carstwa i odzyskano Zaporoże.




Idee Oświecenia znalazły podatny grunt w Rzeczypospolitej, dzięki hojnym fundacjom króla Akademia Krakowska stała się jednym z czołowych światowych uniwersytetów. Opracowana została także koncepcja merytokracji, zakładająca powierzanie urzędów zależnie od kompetencji, nie zaś od pochodzenia czy przynależności społecznej. Częściowo została ona utwierdzona przez Konstytucję 3 Czerwca.


Król Władysław VI umiera 3 marca 1750 roku, zostawiając tron swojemu synowi, koronowanemu jako Kazimierz VIII.


Koncepcja deizmu, opracowana przez sycylijskiego myśliciela i filozofa Denisa Diderota zyskała dużą popularność, wywołując jednocześnie oburzenie środowisk konserwatywnych. Deizm zakładał istnienie bezosobowego Boga, będącego konstruktorem świata oraz źródłem praw, jednakże nie ingerującego w raz ustanowiony mechanizm.


Europa A.D. 1750.​

 

Jakie były warunki pokoju z papiezem? Kto stanął po jego stronie?

 

Duże bitwy były

 

Papież został sam ponieważ to on był stroną atakującą, w wyniku pokoju Austriacy zagarnęli ziemie na północy Włoch, a osłabienie Papieża wykorzystał prawosławny król Amalfi, który stanął niemalże u bram Rzymu.

 

Ciekawe, Amalfi, nie słyszałem o takim państwie jeszcze ;P

 

To jest relikt kupieckiej republiki Amalfi ze startu Old Gods w CK2. Gdzieś W XV wieku przekształcili się oni w królestwo i dostali hiszpańską dynastię na tron, ale pozostali przy prawosławiu. Obecnie są w unii z Sycylią i dałem im możliwość stworzenia Królestwa Obojga Sycylii.

 

A, bo to z CK2 jeszcze Ok, rozumiem

 

​

Kazimierz VIII Waza (1750 - 1754)
Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki, swarzyński i gdański, pan i dziedzic Pomorza



Śmierć syna Kazimierza VIII i Katarzyny Besarabki, nazwanego po ojcu Kazimierzem znacznie skomplikowała sytuację dynastyczną w Polsce. Aby uchronić się przed ewentualnymi roszczeniami króla Hiszpanii, parlament potwierdził niemal jednomyślnie prawa do tronu królewskiego kuzyna, Aleksandra Karola, najstarszego syna młodszego brata królów Polski Aleksandra I i Władysława VI, Michała. Aleksander Karol, będąc w prostej linii wnukiem Augusta II posiadał lepsze prawa do korony od swych hiszpańskich kuzynów, wywodzących się z linii Ludwika, brata Augusta.

Prawo państwowe powinno chronić obywateli przed utracjuszami i marzycielami oferującymi nierozsądne pożyczki. Inaczej znaczna część kapitału krajowego nie trafiłaby do rąk tych, którzy najprawdopodobniej uczyniliby zeń najzyskowniejszy użytek, tylko do tych, którzy najpewniej go zmarnują i zniszczą.​

Z przemówienia Adama Kowalskiego podczas sejmu krakowskiego, 31 lipca A.D. 1750​

Rzeczpospolita jest krajem rozległym, ciągnącym się nieprzerwanie od Łaby na zachodzie, aż po wielką rzekę Dniepr na wschodzie, takoż od Estonii i fińskiej zatoki na północy, aż po Dniestr i ziemie mołdawskie na południu. Obfituje ona we wszelkie dobra i zasoby, wielkimi i znacznymi są owoce nakładu wytężonej pracy jej mieszkańców. Sławnym we wszej Europie jest Kraków, stolica i siedziba polskiego króla, miasto wielkie i znaczne, zasiedlone przez mieszkańców w liczbie bliskiej siedmiuset tysiącom, słynne wielce swemi manufakturami sukien i płótna, tudzież znaczącym wielce uniwersytetem, pełnym wielkich artystów i myślicieli, założonym przed pięciuset laty przez króla polskiego Kazimierza, tegoż samego który pobiwszy Tatarów pod Krzemieńcem piersią własną osłonił Europę przed pohańskimi najezdnikami. I przepływa przez ów Kraków rzeka zwana Wisłą, do Bałtyku zasię uchodząc w pobliżu Gdańska, znacznego ośrodka handlu, wielkiego portu, sławnego wielce swemi stoczniami, któreż każdego roku dziesiątki abo i setki okrętów nowych budują. Choć ustępują swą potęgą Gdańskowi, znacznymi wielce są stocznie Rygi, zadawnionej stolicy inflanckich królestw, leżącej u ujścia rzeki Dźwiny. W niżu zaś rzeki Dniepru leży Kijów, drugie wszak miasto Rzeczypospolitej, a i dawna stolica rosyjskich carów, którzy obwoławszy ów Trzecim Rzymem, zatracili go na rzecz króla polski Zygmunta przede laty stu i pięćdziesięciu. Jest tedy Kijów znacznym centrum i ważnym ośrodkiem, przez trzysta i pięćdziesiąt tysięcy poddanych króla polskiego zamieszkanym, słynie on zasię ze swego handlu, tudzież wytwórni stali i zbroic, ludwisarni, tak i innych, jakże licznych manufaktur.


Kraków w połowie XVIII wieku należał do największych miast Europy.

Wsza Ukraina, słynna jest swemi żyznymi i urodzajnymi ziemiami, które w liczne folwarki obrósłszy źródłem są bogactwa dla polskich szlachciców, tudzież magnatów i znacznych posensjonatów. Roku każdego są tedy spławiane wielkie ilości zbóż ku tak Gdańsku, tak i Rydze oraz innym portom, a jest owego polskiego i ukrainnego zboża taka wielka mnogość, iże zaopatrują one w żywność Cesarstwo, Niderlandy bodaj i samych Angielczyków. W nieprzebytych puszczach Żmudzi, Litwy i Noteci pozyskuje się drzewo, dla budowy okrętów, zasię wedle Wołynia, tudzież Rusi Białej i Czerwonej wypasane są nieprzeliczone stada bydła.

(…)Co zaś się tyczy wydobycia, sławnymi są królewskie żupy solne w Wieliczce, tudzież Bochni koło Krakowa. Pozyskuje się takoż sól wedle ziemi łęczyckiej i noteckiego Nakła, ołów zaś i cynk w pobliżu Częstochowy, zasię żelazo z kopalń Słowaczyzny i u Starodubia na rosyjskim pograniczu. Takoż silne są polskie kopalnie miedzi tak na Zakarpaciu, w Dolnym Śląsku, jak i w ziemi połockiej.​

Dziennik moich podróży, tudzież opisanie krajów od gór Uralu po rzekę Ren, pióra szwedzkiego podróżnika Johanna Lindtkego​

W odpowiedzi na roszczenia potężnego księcia Nikomedii do tronu cesarskiego w Konstantynopolu nad Bosfor zostały wysłane wojska polskie pod dowództwem hetmana Lucjusza Ostroroga. Odparcie inwazji z Anatolii utwierdziło polską pozycję jako gwaranta pokoju i stabilności na Bałkanach.


Kazimierz VIII umiera po zaledwie czterech latach panowania w wyniku rany odniesionej na polowaniu. Tron obejmuje kuzyn Kazimierza Aleksander Karol.


W połowie XVIII wieku literaturze angielskiej i francuskiej zaczął pojawiać się motyw "szlachetnego dzikusa", człowieka czystego i nieskażonego cywilizacją, która coraz częściej zaczynała być postrzegana jako zepsuta i zdemoralizowana. Po raz pierwszy motywu "szlachetnego dzikusa" użył angielski poeta John Dryden w heroicznej sztuce "VI Krucjata"

Jestem tak wolny jak pierwszy człowiek zrodzony z natury

Zrodzony przed początkiem niewoli nędznych praw

Wtedy gdy wolny w lesie szlachetny dzikus biegł.

​

John Dryden, „VI Krucjata”

​

 

​

Aleksander II Karol Waza, część 1. (1754 - 1807)​

Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki, swarzyński i gdański, pan i dziedzic Pomorza



Wydałem rozkaz wszystkim królestwom i wszystkim portom w moich posiadłościach przyjmowania wszystkich kupców polskiej narodowości jako poddanych mego przyjaciela Aleksandra Karola, tak aby w każdym miejscu, w którym zechcą się osiedlić, zgotowano im odpowiednie przyjęcie oraz zagwarantowano pobyt wolny od niewygód i bezpieczny oraz zapewniono swobodę sprzedawania i kupowania wszelkich towarów bez jakichkolwiek ograniczeń.​

Deklaracja wydana przez maharadżę Cejlonu, 10 marca A.D. 1755​

Odkrycie drogi morskiej do Indii w XVI wieku umożliwiło Europejczykom rozwinięcie zyskownego handlu z państwami basenu Oceanu Indyjskiego. Jednocześnie większość prób podporządkowania sobie subkontynentu przez Portugalczyków, Anglików i Francuzów spełzała na niczym. W efekcie w połowie XVIII wieku jedynym europejskim portem w Indiach był angielski Port Diu, zaś subkontynent podzielony był na wyrosły na gruzach państwa Saffarydów potężny Sułtanat Delhiijski oraz inne pomniejsze królestwa i sułtanaty. Animozje pomiędzy hinduskimi władcami wykorzystał dowodzący polską wyprawą do Indii Oskar Tarnowski, zawiązując krótkotrwały sojusz z Królestwem Cejlonu i podbijając państwo Bahmanidów.

Handel w Azji, tudzież w samych Indyjach, musi być popierany i prowadzony pod ochroną broni Jego Królewskiej Mości i broń ta opłacana być musi z zysków handlowych; tak więc nie możemy prowadzić wojny bez handlu i handlu bez wojny. Jest tedy racją stanu i kwestią nadzwyczajnie ważką i doniosłą, aby z Bożą pomocą obecność Rzeczypospolitej w Indyjach ustanowić, handlowanie tamże bezpiecznym uczynić, zasię zacnemu gubernatorowi jegomościowi Tarnowskiemu perogatywy odpowiednie nadać, tak ażeby w stanie była Induska Kompanija, pod światłym przewodzeniem jegomości gubernatora, wybrzeża swe i miasta obronić, tudzież w czasie po temu odpowiednim Krzyż Chrystusowy ponieść sprośnym hinduskim pohańcom. I niechaj z Bożą pomocą staną w leciech przyszłych krzyże, tudzież zawisną chorągwie Jego Królewskiej Mości, tak nad rzekami wielkimi Indusem oraz Gangesem, takoż we wszech miastach, zamkach i ujazdach od wyspy Cejlonu, aż po podnóża Himalaju.



Wkrótce zawarcie przymierza z Europejczykami obróciło się przeciw maharadżom Cejlonu. Ich źle wyekwipowane i przestarzałe wojsko zostało rozbite przez doświadczonego hetmana Lucjusza Ostroroga w bitwie pod Kotte, w wyniku której kontynentalne posiadłości maharadży przeszły pod władanie Aleksandra Karola.


I choć jest dla mnogich w swej liczbie ludów Rzeczpospolitej poruczeniem przez samego Pana Boga nadanym, aby Krzyż naszego Pana Jezusa Chrystusa zanieść Indyjom i pozostałej Azji, takoż profity ziemskie i doczesne z owych przedsięwzięć nabędzie Rzeczpospolita i jużci nabywa, dzięki handlu prowadzeniu z Indyjami. Są wszelakoż same Indyje, jak i pozostałe kraje i wyspy Induskiego Oceanu, bogatymi wielce w uprawy korzeni, goździków oraz herbaty. Takoż już dziś sprowadzamy do Rzeczpospolitej opium, muśliny, jedwabie i brokaty, tudzież pieprz, imbir, saletrę do wyrobu prochu, cukier oraz diamenty i towary inne, równie drogocenne i jakże liczne.




Aby usprawnić zarządzanie rozległymi, ludnymi, a przy tym odległymi terytoriami indyjskimi powołana została Polska Kompania Indyjska, której przywództwo powierzono Oskarowi Tarnowskiemu. Kompania otrzymała liczne przywileje, wraz z możliwością prowadzenie własnej polityki handlowej i utrzymywania własnej armii, stając się tym samym państwem w państwie.

Wahać się zatem nie muszą i nie powinni zacni panowie posłowie i możni senatorzy, tudzież pewnym być może Jego Królewska Mość Aleksander Karol, iże przyzwolenie na wojnę kolejną z Indusami przyniesie jeno korzyści, wpływy najjaśniejszej Rzeczpospolitej na nowe ziemie poszerzy, do wzrostu handlu przyczyni się oraz wzrost bogactwa powszechnego, tudzież ogólnej zacności, tak w Polsce, jak i w Litwie spowoduje.​

Artykuł opublikowany 25 sierpnia A.D. 1761 w Merkuriuszu Polskim Ordynaryjnym, pióra Michała Kurowskiego, od roku 1783 gubernatora Cejlonu​

Zarówno Aleksander Karol jak i jego następcy kontynuowali podbój Indii, w efekcie w roku 1826 pod władaniem Polskiej Kompanii Indyjskiej znajdowała się niemal całość półwyspu dekańskiego wraz z 40 milionami mieszkańców, w efekcie ludność Polskich Indii przewyższała liczebnie liczbę ludności Rzeczpospolitej.




Poparcie Aleksandra Karola dla reform gospodarczych dało podstawy polskiej potędze ekonomicznej, opartej na ideałach wolnego handlu. Jednym z głównych orędowników owych reform był poseł na sejm Rzeczpospolitej, Adam Kowalski.

Ponieważ zaś każdy człowiek stara się, jak tylko może, aby użyć swego kapitału do wytwórczości krajowej oraz tak pokierować tą wytwórczością, ażeby jej produkt posiadał możliwie największą wartość, przeto każdy człowiek pracuje z konieczności nad tym, by dochód społeczny był jak największy w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć.

(…)Kupiec nie musi być koniecznie obywatelem jakiegoś określonego kraju. Jest mu w znacznej mierze obojętne, gdzie prowadzi swój handel. Gdy zaś trochę się zrazi, może go to skłonić do przeniesienia swego kapitału z jednego kraju do drugiego, wraz z całą wytwórczością, jaką kapitał ten utrzymuje.​

Adam Kowalski, „Bogactwo narodów”​

Aleksander Karol podjął odkładany od dawna temat reformy armii i kwestię dostosowania jej do celów nowoczesnej wojny. W roku 1762 powołana została Szkoła Rycerska, mająca na celu kształcenie przyszłej kadry oficerskiej, generałów i hetmanów. Jednocześnie wprowadzony został powszechny pobór do wojska, z którego wyłączona została jedynie część najbogatszej szlachty i najbardziej wpływowych rodów kupieckich i mieszczańskich. Burza jaka objęła Europę w kolejnych dekadach miała wystawić skuteczność owych reform na próbę...



Wolne Miasto Hamburg od dłuższego czasu wciśnięte pomiędzy Szwecję i Rzeczpospolitą stanowiło łakomy kąsek dla obu państw. Szwedzka agresja na Cesarstwo i zajęcie Dolnej Saksonii wraz z Hamburgiem, skłoniła sejm do reakcji, w wyniku której wybuchła wojna między Szwecją a Rzeczpospolitą. Polacy zdołali zająć Hamburg, Dolną Saksonię oraz Jutlandię, zaś Szwedzi w obliczu przewagi liczebnej Polaków unikali walnej bitwy. Ostatecznie na mocy rozejmu zawartego w Kilonii Hamburg zostawał inkorporowany do Rzeczpospolitej, zaś pozostałe ziemie saskie, Szwedzi zobowiązali się przekazać księciu Bremy.


Rozejm ma trwać przez dziesięć lat, to znaczy od 19 marca 1781 roku do tegoż dnia 1791. Potem w czasie trzech miesięcy do 19 czerwca mają się odbyć rokowania między posłami co do dalszego pokoju lub wojny. Tymczasem wśród zawieszenia broni król Aleksander Karol, królewicz Zygmunt i cała Rzeczypospolita mają się powstrzymać od wszelkich kroków nieprzyjacielskich i nie napadać ani zamków i ziem, ani królestwa szwedzkiego pod pozorem jakiś pretensyj, ani przedsiębrać budowania nowych warowni, co wzajem Szwecja przyrzekła. W zamian za uzyskanie pokoju oddano Polakom miasto Hamburg, wraz portem i przystępem do północnego morza. Księciu Bremy zaś przekazano następujące zamki i miasta: Bremę, Kilonię, Luneburg, Dithmarschen i Stormarm. Polacy zaś mają pozostałe ustąpić zamki, miasta i ujazdy w Szlezwiku, Holsztynie, tudzież na Jutlandii. Wszystkie zaś zamki i miasta z działami i całym wojennym aparatem mają być wydane, ziemie zaś z mieszkańcami, wyjąwszy kupców, którym pozostawia się wolność wyemigrowania. Jego Królewska Mość Aleksander Karol ma wypuścić z niewoli do 30 kwietnia znakomitszych jeńców, a mianowicie pułkownika de la Gardie, Jana Kokenhausena, burgrabiego Hamburga oraz generała Gustavssona pochwyconego jeszcze w Kilonii. ​

Z relacji Mikołaja Ligęzy po zawarciu rozejmu kilońskiego​

Silnik parowy został wynaleziony u schyłku XVII wieku w Anglii. Panowanie Aleksandra Karola odznaczyło się hojnymi królewskimi fundacjami na rozwój tego wynalazku. Maszyna parowa została pierwszy raz zastosowana w Krakowie do napędu miechów hutniczych. Powstała również koncepcja pojazdu o napędzie parowym. Wszystko to było jedynie preludium do rewolucji przemysłowej, jaka w kolejnych dziesięcioleciach miała objąć świat.


Dzięki znacznym nakładom pieniężnym korony ukończone zostały prace nad Wielkim Gościńcem Litewskim, brukowanym traktem z regularnymi stacjami pocztowymi, biegnącym od Krakowa, przez Sandomierz, Czersk, Liw, Węgrów, Drohiczyn, Wiznę, Bielsk, Grodno aż po Wilno. W kolejnych latach podobne trakty połączyły Kraków z Gdańskiem i Kijowem.


Dzięki zabiegom polskiej misji dyplomatycznej w Arges, stolicy Królestwa Rumunii, król Leon I Kantemir zgodził się ugiąć kolan przed Aleksandrem Karolem, w zamian za cesję ziem Siedmiogrodu, które trafić miały do Korony po śmierci ostatniego księcia.

Ciąg dalszy nastąpi...
​

 

​

Aleksander II Karol Waza, część 2. (1754 - 1807)​

Z bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, żmudzki, halicki, wołyński, podolski, mazowiecki, śląski, kijowski, turowski, inflancki, swarzyński i gdański, pan i dziedzic Pomorza




W roku 1766 na tron francuski wstąpił Ludwik VIII Karoling. Wplątawszy się w długotrwały konflikt graniczny z hiszpańską monarchią Wazów doprowadził kraj do ruiny i zadłużenia. Jednocześnie w absolutystycznym królestwie miało miejsce silne rozwarstwienie społeczne z dominującą pozycją bogatego duchowieństwa i szlachty oraz pomijanym stanem trzecim, składającym się z mieszczaństwa oraz chłopstwa. W obliczu katastrofy ekonomicznej Ludwik VIII zwołał pierwsze od lat Stany Generalne, które zostały zdominowane przez przedstawicieli stanu trzeciego. Po tym jak wniosek o wspólne obrady został odrzucony przez kler i szlachtę, przedstawiciele stanu trzeciego, pod przywództwem Gwidona Cullant i Michela Ancre, podnieśli bunt i obwoławszy się Zgromadzeniem Narodowym postulowali konieczność reform i uchwalenia konstytucji. Obawiając się interwencji wojska mieszczanie rozpoczęli zbieranie broni i amunicji, co zaskutkowało zdobyciem Bastylii i faktycznym przejęciem władzy w Paryżu przez Zgromadzenie Narodowe. Król Ludwik VIII, pragnąc odzyskania władzy absolutnej zaczął spiskować z Hiszpanami, swoimi niedawnymi wrogami. Przyłapany na próbie ucieczki z Paryża nocą z 5 na 6 marca 1791 roku, został schwytany, uznany za zdrajcę, kolejnego zaś dnia stracony na gilotynie. Władzę w kraju przejął radykalny Gwidon Culant, obwołany wielkim konsulem, zaś Francja została ogłoszona republiką. Na tą wieść Hiszpanie przekroczyli granicę w Pirenejach, działając w porozumieniu z Papieżem i arcybiskupem Mediolanu.



Przedstawiciele ludu francuskiego, zebrani w Zgromadzeniu Narodowym, uznawszy, iż nieznajomość, zapoznanie lub pogarda dla praw człowieka to jedyne przyczyny publicznych nieszczęść i zepsucia rządów, postanowili ogłosić w uroczystej deklaracji naturalne, niezbywalne i święte prawa człowieka, aby owa deklaracja, stale przedstawiania wszystkim członkom społeczeństwa, przypominała im bez przerwy o ich prawach i ich obowiązkach; aby akty władzy ustawodawczej oraz władzy wykonawczej, mogąc być w każdej chwili porównanymi z celem wszelkich instytucji politycznych, były tym bardziej respektowane; aby żądania obywateli, oparte od tej pory na prostych i niezaprzeczalnych podstawach, służyły zawsze podtrzymaniu Konstytucji i szczęściu ogółu.​

Z Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, wydanej 15 stycznia 1791 roku w Paryżu, przez Konstytuantę​

Działające w przymierzu z Francuzami wojska Królestwa Obojga Sycylii pod generałem Fabriziem del Moro rozbiły wojska papieskie w bitwie pod Cammerino, zaś 5 lutego 1792 roku zdobyły Rzym. W efekcie Państwo Papieskie zostało przekształcone w satelitę Francji, zaś w listopadzie jego los podzieliło Arcybiskupstwo Mediolanu. Hiszpanie zdołali początkowo pokonać wojska rewolucyjne i zadać Francuzom znaczne straty pod Cuencą oraz Tarragoną. Dalsze walki przechyliły jednak szalę zwycięstwa na stronę Republiki Francuskiej. Francuski generał Armand Plessis zdołał pokonać Hiszpanów w bitwach pod Valls oraz pod Toledo. Po upadku Kordoby król Hiszpanii Józef Waza musiał poprosić o upokarzający pokój, w wyniku którego rozległe tereny Aragonii przechodziły pod władanie Republiki Francuskiej.​

8 stycznia 1798 w Londynie zawarty został układ powołujący do życia II koalicję antyfrancuską, do której przystąpili Anglicy, Prusacy, Austriacy, większość państw Rzeszy oraz Republika Zjednoczonych Prowincji.

14 czerwca o brzasku nieprzyjaciel przeszedł rzekę Lys po swoich trzech mostach z postanowieniem przebicia się, nastąpił w sile, zaskoczył naszą straż przednią i zaczął z największą żywością sławną bitwę pod Waregem, która na koniec rozstrzygnęła o losie Zjednoczonych Prowincji i armii niderlandzkiej. Czterokrotnie w czasie bitwy byliśmy w odwrocie i czterokrotnie szliśmy naprzód. Z górą sześćdziesiąt armat jednej i z drugiej strony na różnych punktach i w różnych godzinach tracono i odzyskiwano. Więcej niż dwanaście razy nacierała jazda i z różnym skutkiem.

Była godzina trzecia po południu. 5 000 jazdy zalewało nasze prawe skrzydło. Grenadierzy gwardii byli ustawieni niby reduta z granitu; nic nie mogło jej nadkruszyć. Jazda, piechota, artyleria, wszystko było kierowane przeciw temu batalionowi, ale na próżno. Przez ten opór zaciekły lewe skrzydło nieprzyjaciela zostało powściągnięte, a nasze prawe wsparte aż do przybycia generała Ancrego, który bagnetem zdobył wieś Zulte. Wtedy jazda nieprzyjacielska wykonała nagłe poruszenie przeciw naszemu lewemu skrzydłu, które już było zachwiane; ruch ten przynaglił jego odwrót. Nieprzyjaciel posuwał się naprzód na całej linii. strzelając kartaczami z przeszło stu armat. Drogi były pokryte uciekającymi. rannymi. rozbitkami; bitwa zdała się stracona. Pozwolono nieprzyjacielowi postępować aż na odległość strzału od wsi Engelhoek, gdzie była w szyku dywizja z ośmiu działami artyleryi lekkiej naprzód wysuniętymi i dwoma batalionami ustawionymi w szubienicę, w kolumnie ściśniętej. na skrzydłach. Wszyscy uciekinierzy zbierali się z tylu. Już nieprzyjaciel popełniał błędy przepowiadające jego klęskę: nadto rozciągał swoje skrzydła. Obecność Pierwszego Konsula ożywiła ducha żołnierzy. Z okrzykiem: Niech żyje Res Publica! Niech żyje Pierwszy Konsul! Ancre uderzył spiesznie a od środka. W jednej chwili nieprzyjaciel przewrócony. Generał Chambon który ze swoją brygadą ciężkiej jazdy w ciągu całego dnia wspierał był nasze skrzydło w odwrocie, natarł z taką siłą i tak zręcznie, że 6 000 grenadierów z generałem Habsburgiem, szefem sztabu głównego, dostało się do niewoli, a wielu generałów nieprzyjacielskich zostało zabitych. Cała armia poszła za tym ruchem. Prawe skrzydło nieprzyjaciela zostało odcięte; zamieszanie i przerażenie zapanowało w szeregach. Jazda holenderska posunęła się do środka. aby osłaniać odwrót. Szef brygady Bessires uderzył tak żywo jak mężnie i przebił linię kawalerii nieprzyjacielskiej, co dopełniło całkowitej rozsypki armii. Wzięliśmy 15 sztandarów, 20 armat i 3 do 4 tysięcy jeńców. Więcej jak 10 000 nieprzyjaciół legło na placu boju.​

Relacja z bitwy pod Waregem, pióra pułkownika francuskiego Sebastiena Lemarque’a, 19 lipca 1798​

Mimo klęsk floty francuskiej na Kanale La Manche, do walnej bitwy między Francuzami a Holendrami doszło pod Waregem we Flandrii, gdzie generał Michel Ancre odniósł decydujące zwycięstwo, pieczętujące los Niderlandów. Terytoria utracone przez Francję w wyniku Wojny o Sukcesję Hiszpańską zostały włączone bezpośrednio do Republiki, zaś z pozostałej części Niderlandów utworzona została marionetkowa Republika Batawska. Pod Kolonią doszło do walnej rozprawy z siłami cesarskimi, gdzie Armand Plessis zadał klęskę Niemcom dowodzonym przez generała Egona von Paderborn. Porażka poniesiona przez wojska Cesarskie pod Kassel, połączona z postępami rewolucyjnego wojska w Austrii ostatecznie zakończyła udział Rzeszy w wojnie II Koalicji, zaś na teranie italskich posiadłości austriackich Welfów utworzona została satelicka Republika Italii. Brytyjczycy czterokrotnie podejmowali próbę desantu, poniósłszy zaś klęski pod Calais, Brugią, Rouen oraz Vannes, usiłowali otworzyć nowy front w Italii, tam jednakże zostali rozbici przez młodego i zdolnego generała Napoleona Bonaparte w starciu pod Luccą. II Koalicja została pokonana, Francja triumfowała.​

Władza w nowopowstałej Republice Francuskiej przeszła początkowo w ręce radykalnych Jakobinów pod przewodnictwem Gwidona Culant. Wprowadzone przez nich rządy terroru i egzekucje przeciwników dyktatury jakobińskiej doprowadziły do przewrotu dokonanego 7 marca 1795 przez Jeana Baptiste le Prestra i Antoina Clisson. Według kalendarza rewolucyjnego przewrót miał miejsce 17 Ventosa, stąd stronnictwo le Prestra przyjęło nazwę Ventosian. Wobec słabości i postępującej korupcji narastającej wśród Ventosian pomiędzy generałami armii francuskiej, Plessisem, Ancrem i Bonapartem zawiązany został spisek. Bonaparte powrócił z Italii 1 lutego 1801, zaś 7 lutego, 19 Pluviosa według kalendarza rewolucyjnego, żołnierze Bonapartego opanowali kluczowe punkty Paryża, zaś le Prestre i Clisson zostali zmuszeni do ustąpienia. Bonaparte obwołał się Pierwszym Konsulem Francji.

Obywatele Reprezentanci! Rzeczpospolita zmierzała do upadku. Zauważyliście to i wasz dekret ją ocalił. Biada tym, którzy pragnęliby zamętu i nieładu! Przy pomocy generała Ancre, generała Plessis i wszystkich moich towarzyszy broni uwiężę ich. W dziejach nic nie dorównuje schyłkowi XVIII wieku, nic u schyłku XVIII wieku nie może się równać z obecną chwilą. Pragniemy republiki opartej na prawdziwej wolności, na obywatelskiej wolności, na przedstawicielstwie narodowym; będziemy ją mieli! Przysięgam na to. Przysięgam na to w imieniu własnym i moich towarzyszy broni.​

Przemówienie Napoleona Bonapartego przed Zgromadzeniem Narodowym, 7 lutego 1801​

Napoleon zdając sobie sprawę, iż flota francuska nie może dorównać brytyjskiej wystosował ultimatum do króla Hiszpanii Filipa i rady regencyjnej sprawującej rządy w imieniu młodocianego króla Portugalii Jana, żądając blokady morskiej Republiki Brytanii. Wobec odmowy wojska rewolucyjne przekroczyły granicę hiszpańską w lutym 1803 roku. Brytyjczycy, nie otrząsnąwszy się jeszcze po klęsce II koalicji nie zdecydowali się na próbę desantu. Hiszpanów poparli austriaccy Welfowie, zaś dzięki zabiegom dyplomacji Wazów na stronę III koalicji przeciągnięte zostało Królestwo Obojga Sycylii, dotychczasowy sojusznik Francji.

(…)Najdroższy kuzyn Jego Królewskiej Mości Aleksandra Karola, król Hiszpanii Filip, przybywszy do wsi Villanueva na czele armii, tamże sztab przykazał ustanowić, szańce zaś usypawszy i baterye dział rozstawiwszy w miejscach po temu odpowiednich, poczęła armia hiszpańska wyczekiwać na przybycie Bonapartego z francuskim wojskiem. Tenże przybywszy o zmierzchaniu dnia 30 października przyprowadził ze sobą nieprzeliczoną armię, ciągnąc w trzech kolumnach od północy i od zachodu. Wszystkie zasię kolumny po 40 tysięcy żołnierzy liczyły, razem sto i dwadzieścia tysięcy. Obozem tedy zaległszy na 10 staj od wsi Villanueva, na bitwę wyczekiwać począł. ​

(…)Po trzykroć szturmował francuskie pozycje Jego Królewska Mość Filip i po trzykroć odrzucan był przez Bonapartego, a i szkoda w żołnierzu hiszpańskim od bateryi dział, tudzież ostrzału piechoty francuskiej była znaczna. Spędzon został tedy z pola Hiszpańczyk, ku obronie własnych pozycyi sprawnie przechodząc. Liczbą i wiarą swych żołnierzy silny, wtórego dnia atak zaordynowawszy, o świtaniu wyruszył Bonaparte przeciw Jego Królewskiej Mości Filipowi. Przybywszy tedy na skrzydło lewe, sześć pułków grenadierów prowadząc za sobą, przełamał wrażą obronę jenerał dywizyi Duballet, niby klin wbiwszy się między Hiszpańczyków, wyszedłszy zaś na ich tyły dobył taborów i części dział.

Dostrzegłszy tedy Francuzów we własnych tyłach, panikę wszczęli żołnierze Jego Królewskiej Mości Filipa i z pola pierzchać poczęli. „Niech żyje Cesarz” – rozległo się wołanie pośród Francuzy. Bonaparte tedy, ów znakomitą okazję wykorzystawszy, pchnął tak jazdę, tak i pieszych w całej swej potędze przeciw Hiszpanii, uderzywszy zaś celnie i mężnie o losie wszego Królestwa był przesądził. Nazajutrz Napoleon wyruszył ku Kadyksowi ze wszystkiemi swemi potęgami.​

Relacja wysłannika króla Polski, Michała Stadnickiego z bitwy pod Villanuevą, 5 listopada 1803​

Początkowe starcia na wschodnim pograniczu szybko wyłączyły z wojny książąt Szwabii i Badenii. Do kluczowej bitwy pomiędzy Republiką a Welfami doszło pod Vicensą w Italii, gdzie wojska austriackie zostały rozbite przez generała Gillesa Joyeuse. Główny front walk znajdował się jednak w Hiszpanii, do pierwszego spotkania Napoleona z Filipem Wazą doszło pod Villanuevą 5 listopada 1803 roku. Rozbicie armii Filipa otworzyło Napoleonowi drogę w głąb Hiszpanii, dalsze walki udowodniły geniusz taktyczny Pierwszego Konsula i nieudolność armii hiszpańskiej. We wrześniu 1805 roku generał Gilles Bethune rozpoczął oblężenie Kadyksu. W międzyczasie Joyeuse, awansowany do stopnia marszałka, przeprowadził błyskotliwą kampanię w południowej Italii rozbijając siły Obojga Sycylii pod Teramo i Neapolem. Kadyks upadł w styczniu 1806 roku, Filip został zmuszony do ucieczki do Polski. Napoleon przybył do Kadyksu 9 stycznia, tego samego dnia koronował się na króla Hiszpanii. Po powrocie do Paryża Ojciec Święty Jan koronował Bonapartego na Cesarza Francuzów.


Od wybuchu rewolucji w roku 1791 we Francji nasiliło się działanie polskiego wywiadu. Rzeczpospolita przygotowywała się do ewentualnego konfliktu, zaś rozbudowana siatka kontaktów wewnątrz rewolucyjnej administracji i wojska mogła zapewnić Polakom kluczową przewagę.​

Wraz z wybuchem rewolucji we Francji nastroje w Rzeczypospolitej stawały się coraz bardziej napięte. Zwiększony został pobór do wojska, zaś manufaktury zbrojeniowe pracowały pełną parą. Pierwsze zastosowania maszyny parowej przyczyniły się do zwiększenia liczebności i modernizacji armii. Jednocześnie w Polsce, na Litwie i Rusi upowszechniały się pisma krytykujące obecny porządek, uderzające w Kościół, Króla oraz pobudzające narodową świadomość Litwinów i Rusinów.


Król Polski Aleksander II Karol umiera 30 sierpnia 1807 roku, tron obejmuje jego syn koronowany jako Zygmunt III. W kolejnych miesiącach Portugalczycy łamią francuskie ultimatum dotyczące blokady Wielkiej Brytanii, zaś w Hamburgu Anglicy prowadzą z Polakami tajne negocjacje dotyczące przystąpienia Rzeczpospolitej do IV koalicji...​

 

Jest rewolucja! Skop żabojadów ich zniewieściałe rzycie! Rozjedz butnych Rusinów i Litwinów! Nie daj koloniom odejść od Matki Rzeczypospolitej!